Bmi mashhura

 
 

---

 
Ayrim neftlardagi oltingugurt miqdori 
Kon 
Oltingugurt 
miqdori, % 
Kon 
Oltingugurt 
miqdori, % 
Surahan 
0,02-0,08 
Romashkin 
1,62 
Dossor 
0,11-0,15 
Тyumen (Sibir) 
1,5-2,0 
Grozniy 
0,20-0,25 
Bavlin (Таtariston) 
1,22-2,45 
Маykop 
0,18-0,28 
Ishimboy 
2,5-2,95 
Кrasnokamsk 
0,58-0,96 
Stavropol 
2,58 
Маrkov 
(Sibir) 
0,46 
Аrlan 
2,79 
Saxalin 
0,33-1,28 
Buguruslan 
2,92 
Uxta 
1,12-1,24 
Хаu-Dog’ 
(O’zbekiston) 
3,22 
Тuymazin 
1,47 
Uch qizil 
(O’zbekiston) 
1,82-6,32 
Neftning oltingugurt bo`yicha tasniflanishi 
Mavjud texnologik tasnif (Sergiyenko tomonidan taklif etilgan) bo`yicha 
neftlar, undagi oltingugurt miqdoriga qarab uch sinfga bo`linadi: 
1. 
Kam oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5 % dan kam, neftga nisbatan. 
2. 
Oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5-2,0 % (mass.). 
3. 
Yuqori oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 2 % (mass.) dan ortiq. 
Amerika neft instituti taklifiga ko`ra neftlar oltingugurt miqdori bo`yicha 
[neftga nisbatan % (mass.)] 4 guruhga ajratilgan: 
1. 
Oltingugurtsiz neft, oltingugurt miqdori (S) 

0,2% (mass.). 
2. 
Kam oltingugurtli neft, S miqdori 0,2-1 % (mass.). 
3. 
Oltingugurtli neft, S miqdori 1-3 % (mass.). 
4. 
Yuqori oltingugurtli neft, S miqdori 3 % (mass.)dan ortiq. 

---

 
Neft haydalganda hosil bo`ladigan kerosin va moy fraksiyalari tarkibida 
yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar bo`ladi. Ular asosan polisiklik 
tuzilishga egadir.
Neftdan individual yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalarni ajratib olish 
o`ta qiyin vazifadir. 
Eng ehtimoli ko`p yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalar tiplari 
quyidagilardan iborat bo`lib, ularning asosiy tuzilish elementlari: benztiofen (1), 
benztiofan (2), tionaften (3), dibenztiofen (4), naftotiofen (5), kondensirlanmagan 
sistemalar va unga o`xshashlar (6,7). Neft tarkibida tiofan yoki siklik sulfidlar 
(polimetilensulfidlar) topilgan bo`lib, to`yingan 5 yoki 6 a'zoli oltingugurt atomli 
geterosikllardir. Shu bilan birgalikda tiofen va uning gomologlari neftni yuqori 
haroratlarda qayta ishlash mahsulotlarida topilgan. 
Elementar oltingugurt, vodorod sulfid ushbu birikmalar neft va neft 
mahsulotlari tarkibida kichik konsentratsiyalarda mavjud. Odatda elementar 
oltingugurt va H
2
S neft tarkibida bo`lmaydi. Ular asosan oltingugurt – organik 
birikmalarning parchalanish ikkilamchi mahsulotlari sifatida hosil bo`ladi (haydash 
jarayoniga termik ta'sir, destruktiv qayta ishlash, neft fraksiyalarini qayta tozalash). 
Merkaptanlarni oksidlash jarayonida esa disulfidlar hosil bo`ladi. Neft 180-260
0
C 
da qizdirilganda H
2
S hosil bo`lib, ajralib chiqadi. Bunda mavjud elementar 
oltingugurt miqdoriga qarab quyidagi reaksiyalar sababli hosil bo`ladigan H
2
S 
miqdori ortib boradi.
RH + S 

RSH;
2RSH 

RSR + H
2
S 
Ushbu reaksiyalardan ko`rinib turibdiki, yuqori haroratlarda neft 
fraksiyalarida elementar oltingugurt, merkaptanlar va H
2
S lar orasida bir - biriga 
aylanish reaksiyalari mavjud ekan. 265-310
0
C ga uglevodorod fraksiyasini 
qizdirilganda (elementar oltingugurt ishtirokida) mahsulot tarkibi jarayon 
haroratiga bevosita bog`liq bo`lib qoladi. Ushbu jarayon konsentrlangan H
2
SO
4
(ilgaridan oltingugurtdan tozalangan) ishtirokida uch soat davomida azot muhitida 
olib borilgan.

---

 
Neft va neft mahsulotlari tarkibidagi elementar oltingugurt, H
2
S va 
disulfidlar, kichik konsentratsiyalari tufayli, kimyoviy xom ashyo manbai sifatida 
amaliy ahamiyatga ega emas.
Hozirgi vaqtda neft sulfidlari katta ahamiyatga ega. Ular distillatlardan ajratib 
olinib, maqsadga muvofiq mahsulot, sulfoksidlar olishda oraliq mahsulot va 
analitik reagentlar sifatida ishlatiladi.
Neft va neft mahsulotlari tarkibida quyidagi asosiy tipdagi sulfidlar mavjud: 
alifatik (alkanli) - tiaalkanlar, tiaalkenlar, tiaalkinlar (I); arenli - diarilsulfidlar (II); 
sikloalkanli - tiatsikloalkanlar (III); aralash tuzilishli - alkilarilsulfidlar, 
ariltiaalkanlar (IV). 
R – S – R
|
Ar – S – Ar n 

1 R – S – Ar
(I) (II) Ar – C
n
H
2n
– S – Ar
(III) (IV) 
bu yerda: R, R
|
- to`yingan va to`yinmagan alifatik uglevodorod radikallari; 
Ar - benzol halqasi. I tip sulfidlarga – R va R
|
lari normal va tarmoqlangan alkil 
hosilalarini, II tipiga difenilsulfidni, III tipiga tiofan (tetragidrotiofen, 
tiotsiklopentan), tiotsiklogeksan, tiotsiklogeptan va boshqalar hamda ularning 
gomologlarini, IV tipiga turli tipdagi radikalli hosilalarini keltirish mumkin. 
Sulfidlar amalda hamma neftlar, hattoki kam oltingugurtli neft tarkibida ham 
mavjuddir. Eng yuqori sulfidli neftning o`rta distillatlarida sulfidlar resursi o`ta 
yuqori bo`lib, 1 mln. tonna neftga hisob qilinganda 80 - 100 ming tonna va undan 
ham mo`ldir. Yuqori olitingugurtli O`rta Osiyo neftlari fraksiyalarida juda ko`p 
miqdorda sulfidlar kuzatiladi. 
Izlanishlar shuni ko`rsatyaptiki, neftning o`rta distillatlarida asosan 
alkiltiasikloalkanlar, 
alkiltiabisikloalkanlar, 
alkiltiauchsikloal-kanlar 
mavjud 
bo`lib, kamroq miqdorda tiaalkanlar va alkilsikloalkilsulfidlar kuzatiladi. Sulfidlar 
– tuzilishi bo`yicha oddiy efirlarning analoglaridir. 
CH
2 
S 
(CH
2
)
n

---

 
Sulfidlarning xarakterli kimyoviy o`zgarishlari geteroatom-larning elektron 
tuzilishi bilan belgilanadi. Oltita valent elektronlaridan 3p lari juftlashmagan 
bo`lib, qo`zg`atilgan holatda ular 3d - orbitalni egallaydi, gibridlangan [3p3d] - 
funksiyalar bilan ifodalanadi va

- elektronlar xususiyatlarini namoyon etadi. 
Ayrim neft sulfidlari haqida quyida to`laroq ma'lumot keltiramiz. 
Alifatik sulfidlar yoki tioefirlar, ya'ni, nomenklatura bo`yicha tioalkanlar R – 
S – R
I
tuzilishiga ega. Ushbu moddalar noxush hidga ega bo`lgan suyuq 
birikmalardir. C
2
-C
7
sulfidlar yuqori bo`lmagan qaynash haroratiga ega bo`lib, 
neftni haydaganda benzin distillatlari tarkibiga o`tadi. Alifatik sulfidlar (hammasi 
bo`lib 24 tasi aniqlangan) odatda benzin, kerosin, dizel yoqilg`isi tarkibida bo`lib, 
jami oltingugurt birikmalarining 50

80% gacha miqdorini tashkil qiladi. Sulfidlar 
kimyoviy xossalari bo`yicha neytral moddalar bo`lib, ishqorlar bilan reaksiyaga 
kirishmaydi. Sulfidlar H
2
SO
4
da yaxshi eriydi. Ularning xarakterli xususiyatlaridan 
biri – ko`pchilik birikmalar bilan turg`un kompleks birikmalar hosil qilishidir. 
Ushbu moddalarga vodorod ftorid, HBr, BF
3
, simob hloridi, AlBr
3
, SnCl
4
, TiCl
4
, 
RSO
2
va boshqalar misol bo`ladi.
Kuchli oksidlovchi ta'sirida sulfidlar sulfoksid orqali sulfonlargacha 
oksidlanadilar. 
2
2
5
2
2
5
2
5
2
5
2
)
(
)
(
4
SO
H
C
SO
H
C
H
C
S
H
C
KMnO



 



400
0
C va undan yuqorida sulfidlar parchalanib, H
2
S va to`yinmagan 
uglevodorodlar hosil qiladi. 
CH
3
–CH
2
–S–CH
2
–CH
2
–CH
3

 

C
0
400
CH
2
=CH
2 
+ H
2
S + CH
2
=CH–CH
3
etilpropilsulfid etilen propilen
Ayrim neftlarda ko`p bo`lmagan miqdorda disulfidlar R - S - S - R ham 
mavjud bo`lib, ular qizdirilganda S, H
2
S va merkaptanlar hosil qiladi.