Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

62 
 
nəhəng  xərcləri  maliyyələşdirirdi.  Bunlar  isə  böyüyən  iqtisadiyyat,  hərbi  işlər, 
mədəni layihələr üçün tələb olunurdu. Bu məsələdə o, özünü yaxşı inzibatçı kimi 
göstərirdi və iddia edə bilərdi ki, xalqın axıtdığı qan və tər heç də əbəs deyildir. 
1783-cü  ildə  Krımın  Rusiya  imperiyasının  tərkibinə  daxil  olması  barədə 
imperatriça II Yekaterinanın manifesti yarımadaya sahib olmaq uğrunda Rusiya və 
Osmanlı imperiyalarının uzun müddət davam edən rəqabətinə son qoydu. 21 iyul 
1774-cü ildə Rusiya və Türkiyə arasında bağlanmış Küçük-Kaynarçı sülhünə görə 
Rusiya  Krım  ərazisindəki  bir  neçə  qalanı  aldı.  Krım  artıq  Osmanlı  imperiyasının 
vassalı  deyildi.  Lakin  türklər  öz  əlaltılarının  Krım  xanı  elan  edilməsinə  nail 
oldular.  Rusiya  hökuməti  Krıma  qoşun  yeritdi  və  xan  taxtına  öz  namizədi  olan 
Şahin-Gireyi oturtdu. Krım faktiki olaraq Rusiya taxt-tacının hakimiyyətinə keçdi, 
Osmanlı  imperiyası  Qara  dənizin  şimal  sahilindəki  öz  strateji  platsdarmından 
məhrum  oldu.  Rusiya  imperiyasının  mərkəzi  quberniyalarından  köçürülmüş 
ailələrlə Krımın məskunlaşdırılmasına başlandı. 
Rusiya  Türkiyəni  məğlub  edən  1774-cü  ildə,  müharibədə  xüsusilə 
fərqlənmiş  Qriqori  Potyomkin  Yekaterinanın  məşuquna  çevrildi  və  kiçik 
kübarlığın  bu  qulluqçusunun  parlaq  karyerası  başlandı.  Onun  fərasəti  və 
qabiliyyətləri  ambitsiyalarına  tam  uyğun  gəlirdi.  O,  Yekaterinanın  yeganə 
favoritlərindən  biri  kimi  geniş  siyasi  rol  oynayacaqdı.  Adəti  üzrə  imperatriça 
biznesi  həzz  məsələlərinə  qatmırdı,  o,  nazirlərini,  demək  olar  ki,  həmişə 
qabiliyyətlərinə görə seçirdi. Potyomkində isə o, qeyri-adi bir adam tapdığına əmin 
idi.  Onu  sevə  və  ona  hörmət  edə  bilirdi,  onunla  hətta  öz  hakimiyyətini  də 
bölüşdürürdü.  Nazir  kimi  o,  qeyri-məhdud  səlahiyyətlərə  malik  idi,  onların  iki  il 
davam  edən  eşq  macəraları  başa  çatdıqdan  sonra  da,  Yekaterina  hökmranlığının 
qeyri-adi  dəbdəbəsi  üçün  Potyomkinə  də  müəyyən  etimadın  bir  hissəsi  verilməli 
idi. 
Qriqori  Aleksandroviç  Potyomkin  1791-ci  ildə  öldü.  O,  Krımın  Rusiyaya 
birləşdirilməsi  planının  hazırlanması  və  həyata  keçirilməsinin  təşəbbüsçülərindən 
biri  idi,  buna  görə  “Tavriyanın  şöhrətli  knyazı”  titulunu  almışdı.  Yeni  qalalar  və 
limanlar  salmışdı,  bunlara  Xerson,  Sevastopol,  Yekaterinoslav  daxil  idi.  Qara 
dənizdə hərbi və ticarət donanmasının qurulmasına rəhbərlik etmişdi. 
İmperatriçanın Potyomkin ölənə qədər ona münasibəti dəyişilmədi, bərabər 
olaraq qaldı. Onlar bir-birilərini tamamlayır və başa düşürdülər. Ambitsiyalı nazir 
öz  hökmdarına  ehtiramını  onun  mənafelərinə  özünü  bütünlüklə  həsr  etməsi  ilə 
ifadə  edirdi.  Təkcə  1783-cü  ildə  Krımın  türklərdən  alınıb  Rusiyaya  anneksiya 
edilməsinin baş müəllifi kimi Potyomkinin işi ölkənin ərazisini Qafqaz dağlarından 
Cənubi-Qərbi  Rusiyadakı  Buq  çayına  qədər  genişləndirdi.  Rusiya  Qara  dənizin 
şimal  sahilini  əlinə  keçirdi  və  elə  mövqedə  idi  ki,  Osmanlı  imperiyasının 
mövcudluğuna təhlükə törədə bilər, Aralıq dənizində özünə dayaq nöqtəsi qurmaq 
imkanına sahib olardı. 
Yekaterina  həmçinin  Avstriya  ilə  ittifaqı  bərpa  etmək  yollarını  arayırdı. 
Avstriya  Türkiyənin  qonşusu  və  düşməni  idi.  Prussiya  və  İngiltərə  ilə  ittifaqını 
bəyan  etmişdi,  onlar  isə  Rusiyanın  ambitsiyalarından  təşvişə  düşürdülər.  Həm  də 
Yekaterinanın hökmranlığı ərzində ölkə Avropa müharibəsinə cəlb edilmədi, çünki 

---

63 
 
imperatriça  bir  sıra  Qərbi  Avropa  millətləri  ilə  ciddi-cəhdlə  bağlanan  ərazi 
razılaşmalarına sadiq olaraq qalırdı. 
Yekaterinanın  şöhrəti  1787-ci  ildə  Potyomkin  tərəfindən  təşkil  edilmiş 
Krıma  səyahət  vaxtı  öz  kulminasiya  nöqtəsinə  çatdı.  “Min  bir  gecə” 
nağıllarındakına  bənzər  bayram  atmosferində  imperatriça  ölkəni  dolandı  ki,  yeni 
əyalətləri  öz  mülkiyyətinə  götürsün.  Avstriya  imperatoru,  Polşa  kralı  və  saysız-
hesabsız  diplomatlar  onu  şərəfləndirməyə  və  Kidn  çayındakı  “Kleopatra 
donanması”  kimi  məşhurlaşan  bu  təmtəraqdan  həzz  almağa  gəlmişdilər.  Çünki 
Yekaterina  və  onun  sarayı  müəyyən  qədər  su  ilə  hərəkət  etdi.  Öz  adını  daşıyan 
şəhəri  müqəddəslik  haləsində  təqdis  etdi  və  elan  etdi  ki,  bütövlükdə  o, 
Konstantinopola çatmaq niyyətindədir. 
Avropanın bütün tac gəzdirən başları kimi Yekaterina Fransız inqilabından 
ciddi surətdə qorxu hiss etdi. Krallığın ilahi hüququ və kübarlıq sərt sual qarşısında 
cavab  verməli  olmuşdu  və  baxmayaraq  ki,  Yekaterina  “maarifçiliyin  dostu”  idi, 
lakin  özünün  imtiyazlarının  məhdudlaşdırılması  barədə  onun  heç  bir  niyyəti  yox 
idi:  “Mən  kübaram,  bu  mənim  sənətimdir”.  1790-cı  ildə  yazıçı  A.N.Radişşev 
təhkimçiliyin sui-istifadələrini açıq tənqid edən əsərini çap etdirməyə cəhd etdikdə, 
ölümə məhkum edildi, sonra bağışlansa da, sürgünə göndərildi. İstehza orasında idi 
ki,  Radişşev  ideyalarını  Yekaterinanın  1767-ci  ildəki  Təlimatına  çox  yaxın  bir 
şəkildə  ifadə  etmişdi.  1767-ci  ildəki  Təlimatında  o,  təhkimçilik  institutu,  işgəncə 
və ağır cəza məsələlərinə toxunurdu, qanun qarşısında bütün adamların bərabərlik 
prinsipini  müdafiə  edirdi.  Lakin  bir  il  yarım  davam  edən  danışıqlar  çox  az  real 
dəyişikliklər əmələ gətirdi.  
Polşa  da  Fransanın  nümunəsindən  fərəhlənərək,  liberal  konstitusiya  üçün 
təşviqat  aparmağa  başladı.  1792-ci  ildə  inqilab  təhlükəsi  bəhanəsi  ilə  Yekaterina 
qoşunları  göndərib  sonrakı  ili  Qərbi  Ukraynanın  əksər  hissəsini  anneksiya  etdi, 
Prussiya da Qərbi Polşanın böyük ərazisini tutmaqla öz məsələsini həll etdi. 1794-
cü ildə Tadeuş Kostyuşkonun başçılıq etdiyi milli üsyan qalxdı, Yekaterina Polşanı 
Avropanın  xəritəsindən,  onu  Rusiya,  Prussiya  və  Avstriya  arasında  1795-ci  ildə 
bütünlüklə bölməklə sildi.  
Yekaterinanın  son  illəri  XVI  Luinin  edam  edilməsi  ilə  narahatlıq  çalarına 
büründü. İnqilabi ordular irəli gedir, radikal ideyalar yayılırdı. İmperatriça belə bir 
fikirə gəldi ki, onun yararlı varisi yoxdur. O, hesab edirdi ki, oğlu Pavel səriştəsiz 
və  tarazlığı  pozulmuş  bir  adamdır.  Onun  nəvəsi  Aleksandr  isə  hökmdarlıq  üçün 
çox  cavan  idi.  17  noyabr  1796-cı  ildə  Yekaterina  Sankt-Peterburqda  zərbə 
vurmasından öldü. 
Yekaterinanın  hökmranlığının  sonunda  Rusiya  qərbə  və  cənuba  tərəf  öz 
ərazisini  200  min  kvadrat  mil  genişləndirdi.  Rusiya  hökmdarlarının  Bosfor 
boğazını (bu Qara dənizi Egey dənizi ilə birləşdirirdi) ələ keçirmək barədəki qədim 
arzuları  bu  vaxt  cazibədar  bir  məqsədə  çevrilmişdi.  Öz  idarəçiliyinin  sonunda 
Yekaterina iddia edirdi ki, o, 29 əyaləti öz inzibati islahat planı hesabına yenidən 
qurmuşdur. O, bir çox layihələrə investisiyalar qoymuşdu. Yüzdən çox yeni şəhər 
salınmışdı.  Köhnə  şəhərlər  genişləndirilmiş  və  müasirləşmişdi.  İstehlak  üçün 
mallar  istehsalına  başlanmışdı,  ticarət  genişlənmiş  və  kommunikasiyalar  inkişaf 

---