Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

64 
 
etdirilmişdi.  Bu  nailiyyətlər  hərbi  qələbələri  və  onun  parlaq  sarayının  şöhrəti  ilə 
birlikdə,  axırıncıya  Avropanın  böyük  zəkaları  cəlb  olunurdu,  ona  tarixdə  ehtiram 
olunan bir yer bəxş etdi. Təsadüfən deyildir ki, Volter öz rus tanışlarından birinə 
yazdığı məktubda II Yekaterinanı “şimal ulduzu” adlandırmışdı və əlavə edirdi ki, 
“Mən  yalnız  üç  şeyə:  azadlığa,  dözümlülüyə  və  sizin  imperatriçanıza  pərəstiş 
edirəm”. 
Yekaterina isə öz növbəsində böyük filosofa ehtiramını ifadə edirdi: “1746-
cı  ildən  mən  sizə  olan  böyük  bir  borcun  altındayam.  Ondan  əvvəlki  dövrdə  mən 
romanlardan başqa heç nə oxumamışdım, lakin sizin əsərləriniz təsadüfən mənim 
əlimə düşəndən onları oxumağı heç vaxt dayandırmadım və sizə nisbətən pis və az 
təlimat verən kitabları bir daha arzulamadım”. 
Rusiya imperatriçası Deni Didronu ölkəsinə dəvət etdi və gəlib çıxanda ona 
təlqin etdi ki, “adamla adam kimi” mülayim qaydada danışaq. Didro bunu etdi və 
uzağa  gedən  siyasi  və  maliyyə  islahatları  barədə  məsləhətlər  verdi.  Lakin 
Yekaterinanın  maarifçilik  islahatı  bədbincəsinə  qarşılanırdı.  O,  Didroya  deyirdi: 
“Əgər  mən  inansam  ki,  hər  şey  mənim  səltənətimdə  aşağı  tərəfə  dönəcək: 
qanunvericilik,  inzibatçılıq,  maliyyə  -  bunların  hamısı  baş-ayaq  olacaq,  onda 
onların  hamısı  praktiki  olmayan  nəzəriyyələrə  ev  qurmağa  çevriləcəkdir”. 
Maarifçilik islahatı Yekaterina üçün reallıqdan daha çox bir arzu olaraq qaldı. Ona 
görə də daha böyük qüdrət və daha çox əhəmiyyətə sahib olmaq üçün müharibələr 
aparmağa başladı. 
Yekaterinanın  tənqidçiləri  onun  enerjisini  və  inzibati  qabiliyyətini  etiraf 
etməklə  yanaşı,  hökmranlığının  nailiyyətləri  üçün  onun  öz  tərəfdarlarına  borclu 
olduğunu  iddia  edirlər.  Rusiya  cəmiyyətinin  tarixi  inkişafı  isə  imperatriçanın 
xidməti idi. Onlar Yekaterinanı qadın kimi mühakimə etdikdə isə, onunla olduqca 
sərt davranırdılar. 
Onun  şəxsi  həyatı,  etiraf  edildiyi  kimi,  heç  də  nümunəvi  deyildi.  O,  67 
yaşında  gözlənilməyən  ölüm  anına  qədər  gənc  məşuqlara  malik  idi.  Potyomkinlə 
sevişməsi başa çatdıqdan sonra o, bəlkə də imperatriçanın morqanatik əri idi, rəsmi 
favoritlər ən azı bir düjin dəfə dəyişilmişdi. O, qəşəng, elə bir əhəmiyyəti olmayan 
gənc oğlanları seçirdi, onlar birinin dediyi kimi, yalnız “qızlar saxlayırdılar”. Ona 
görə  də,  çox  vaxt  onun  böyük  işləri  əvəzinə  qüsurlu  əxlaqı  yada  salınır.  Latın 
aforizmində deyilirdi: “Ağıllı adam öz meyllərini idarə edir, səfeh adam isə onun 
köləliyində  olur”.  Yekaterinanı  səfeh  adam  adlandırmaq  ədalətsiz  olardı. 
İmperatriça  məhəbbət  anlarını  yaşamaqla  yanaşı  saysız-hesabsız  əyləncələri 
sevirdi, lakin onlar bu qadını başqalarından ayırırdı. O, öz oğlu Paveli sevmirdi, bu 
adam  isə  qanuni  varis  idi  və  ana  onun  taxt-tacını  tutmuşdu.  Digər  tərəfdən  o,  öz 
nəvələrinin vurğunu idi, xüsusən də böyük nəvəsi Aleksandrın. Yekaterina istəyirdi 
ki, məhz bu nəvəsi onu taxt-tacda əvəz etsin. Dostluğunda o, loyal və əliaçıq idi, 
adətən  öz  düşmənlərinə  rəhmdillik  göstərirdi.  Bu  sahədə  “clementia”nı  – 
“rəhmdilliyi”  öz  həyat  devizi  etmiş  Qay  Yuli  Sezara  bənzəyirdi.  Avropanın  ən 
görkəmli zəkaları isə onun barəsində bütövlükdə şişirdilmiş təriflər söyləyirdilər. 
Volterin  və  Didronun  dostu  olmaqla,  o,  bu  filosoflarla  məktublaşırdı.  O, 
ədəbiyyatın himayəçisi və Rusiya mədəniyyətini irəli aparan idi. O, özü də yazırdı, 

---

65 
 
elmləri təqdir edirdi, məktəblər yaradırdı. Rəssamlıq nümunələrini toplayırdı, özü 
də hər şeyə ehtirasla yanaşırdı. 
Yekaterinanın tam açıq şəkildə memuarlarını və məktublarını oxuduqca, biz 
canlı  və  hər  şeyə  nüfuz  edən  bir  ağılı  müşahidə  edirik.  O,  özünün  maarifçilik 
prinsiplərini  və  Rusiyanın  kədərli  feodal  gerçəkliyini  müəyyən  mütənasibliyə 
gətirməyə və barışdırmağa çalışır. II Yekaterina tikirdi, fəth edirdi, ölkəni islahata 
uğradır və onun həyatını təşkil edirdi, qururdu. Bu məsələlərdə o, heç də orijinal 
nümunə  ola  bilməzdi,  çünki  XVIII  əsrin  bütün  böyük  monarxları  özlərini  belə 
aparırdılar. 
I Pyotrun vəfatından 18 il sonra Avropanın bu qızının Rusiyaya gəlməsini, 
o,  özü  çarın  sivilizasiyaya  və  böyüklüyə  doğru  hərəkətinin  davamı  kimi  hesab 
edirdi. Naməlum ölkəyə yollanan və imperator hissiyyatı ilə, ağalıq ambitsiyaları 
və  Prussiya  kralının  intriqaları  ilə  cuşə  gələn  bu  yeniyetmə  qız  böyük  macəralar 
yoluna qədəm qoymuşdu. 
Yekaterina məhəbbəti lazım olan yerlərdə axtarmırdı. “Özüm haqqında deyə 
bilərəm  ki,  qadın  ağlı  ilə  deyil,  məhz  daha  çox  kişi  ağlı  ilə  fərqlənən  həqiqi 
centlmenəm”.  O,  Potyomkinə  yazmışdı:  “Bəla  orasındadır  ki,  ürəyim  bir  saat  da 
olsun sevgisiz yaşamaq istəmir. Məni həmişəlik öz yanında saxlamaq istəyirsənsə, 
onda bərabər dərəcədə öz sevgini və dostluğunu göstər, hər şeydən daha çox yalnız 
məni sev və mənə həqiqəti de”. 
Rusiyada  baş  çıxarmaq,  onu  idarə  etmək  asan  məsələ  deyildi.  Yenicə 
dünyaya gəlmiş ABŞ kimi Rusiya da quldarlıq ölkəsi idi. Rus tarixçilərindən fərqli 
olaraq  Qərb  tarixçiləri,  Qərb  ictimaiyyəti  təhkimçiliyi  quldarlığın  bir  növü  hesab 
edirlər.  İngiltərə  bu  kölə  sistemindən  hələ  XIV  əsrdə  uzaqlaşmışdı.  Bu  ona  görə 
quldarlıq  hesab  olunur  ki,  təhkimçilik  quruluşunda  təhkimçi  kəndlilər  özəl 
mülkiyyət hesab olunmaqla, onu satmaq və almaq olardı. 
Amerikanın  bani-ataları  kimi,  Yekaterina  tezliklə  Maarifçilik  epoxasına 
özünün  entuziazmı  ilə  quldarlıq  arasındakı  paradoksla  barışmaq  məcburiyyətində 
qaldı.  O,  Volterlə  və  Avropa  maarifçiliyinin  digər  nəhəngləri  ilə  yarım  açıq 
yazışmasında  insan  haqları  məsələsini  müzakirə  edirdi.  Bu  yazışma  da  ictimai 
intellektin  və  diplomatiyanın  incisinə  çevrildi.  Fransız  ensiklopedisti  Deni  Didro 
bir neçə ay Sankt-Peterburqda Yekaterinanın qonağı olmuşdu, həm də imperatriça 
Didronun kitabxanasını almışdı. O, həmin dövrdə Avropada satışa çıxarılan köhnə 
dahi  rəssamların  kolleksiyalarının  bir  hissəsini  almaqla  avropalılara  göstərdi  ki, 
“Şərqdə qardan və canavarlardan başqa da nəsə vardır”. 
Yekaterinanın  şəxsi  həyatının  mürəkkəbliyi  ucbatından  onu  tarixçilər  daha 
çox  qınayırlar.  Yekaterinanın  bütün  ömrü  boyu  12  məşuqu  olmuşdur.  Onlardan 
bəziləri  ilə  o,  uzun  müddətli,  ehtiraslı  və  tam  sədaqətə  əsaslanan  münasibət 
saxlayırdı.  Onlardan  bəziləri  dahi  şəxsiyyətlər  idi.  Məsələn,  Qriqori  Orlov 
Yekaterinaya ağlı taraz olmayan əri III Pyotru devirib, öldürməkdə kömək etmişdi. 
Digəri,  Qriqori  Potyomkin  Rusiyanın  cənubunda  türklərdən  nəhəng  ərazilər 
almışdı.  II  Yekaterina  öz  məşuqu  Potyomkini  “epoxanın  ən  böyük  orijinalı” 
adlandırırdı.  Onun  digər  məşuqları  yaxşı  görünüşü  olan  gənc  kişilər  idi,  lakin  bu 
münasibətlər uzun sürmürdü. 

---