Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

60 
 
Böyük  Pyotrun  altı  varisi  saray  mühafizəçilərinin  toruna  düşmüşdü,  bu 
altıdan axırıncısı III Pyotr idi, onun alman arvadı Yekaterina Rusiyanı öyrənmişdi 
və  mühafizəçilərin  rəğbətini  qazanmışdı.  Pyotr  kübar  fraksiyası  tərəfindən 
öldürülmüşdü. Böyük II Yekaterina bütün Rusiyanın avtokratı kimi meydana çıxdı. 
1762-ci  ilin  sentyabrında  Yekaterinaya  tac  qoyuldu,  Moskvada  böyük 
mərasim keçirildi, bu şəhər çarların qədim paytaxtı idi. O, hökmranlığını 1796-cı 
ilədək II Yekaterina titulu altında Rusiya imperatriçası kimi davam etdirdi. 
Yekaterina,  fərdi  zəifliyinə  baxmayaraq,  bütün  hökmdarlardan  yuxarıda 
dayanırdı.  Qəbul  etdiyi  ölkəyə  özünü  bütünlüklə  həsr  etməklə  o,  Rusiyanı 
çiçəklənən  və  qüdrətli  dövlət  etmək  məqsədini  güdürdü.  Rusiyada  olduğu  ilk 
günlərdən o, qayda-qanunlu və ədalətli idarəetməni qurmağı arzu etmişdi. Maarifi 
genişləndirmək, Versala rəqib olan saray  yaratmaq, Fransa modelinin təqlidindən 
yuxarıda  dayanan  bir  milli  mədəniyyəti  inkişaf  etdirmək  istəyirdi.  Onun 
əvvəlcədən olan layihələri icra edilmək üçün o qədər çox idi ki, hətta əgər o, bütün 
diqqətini onlara versəydi də, onları tam əhatə edə bilməzdi.  
Onun  praktiki  cəhətdən  ən  təzyiq  göstərən  problemi  dövlət  xəzinəsini 
yenidən  doldurmaq  idi,  axı  Yelizaveta  öləndə  xəzinə  boş  idi.  1762-ci  ildə  o, 
ruhanilərin  mülkiyyətini  dünyəviləşdirdi,  onlar  Rusiyadakı  torpaqların  və 
təhkimçilərin  üçdə  birinə  sahib  idilər.  Rusiya  ruhaniliyi  dövlətin  maaş  verdiyi 
funksionerlər qrupuna endirildi, onlar Böyük Pyotrun islahatları ilə aldıqları azacıq 
qüdrəti də itirdilər. 
Yekaterinaya  qarşı  yönələn  dövlət  çevrilişinə  görə  və  III  Pyotrun  şübhəli 
ölümündən  sonra  digər  xalqlarla  olan  işlərdə  ehtiyatlılıq  və  ölkədə  sabitliyi 
bərqərar etmək tələb olunurdu. O, Rusiyanın köhnə düşməni Prussiya ilə, həmçinin 
ənənəvi  müttəfiqləri  olan  Fransa  və  Avstriya  kimi  dövlətlərlə  dostcasına 
münasibəti davam etdirirdi. 1764-cü ildə o, Polşa ilə problemi müəyyən qədər həll 
etdi.  Krallığın  dəqiq  sərhədləri  itirilməklə,  üç  qonşu  dövlət  onun  ərazilərini  ələ 
keçirməyə  can  atırdı.  Yekaterina  öz  köhnə  məşuqlarından  biri  olan  Stanislav 
Ponyatovskini Polşaya kral edə bildi. Bu zəif adam bütünlüklə özünü yalnız həmin 
qadına həsr etmişdi. 
1772-ci  ildə  isə  Polşanın  ilk  bölünməsi  baş  verdi.  Rusiya,  Avstriya  və 
Prussiya Pospolita Reçinin ərazisinin bir hissəsini öz aralarında böldülər. Prussiya 
Qərbi  Pomeraniyanın  böyük  hissəsini  və  Böyük  Polşanın  bir  hissəsini,  Avstriya 
Qərbi  Qalisiyanı,  Polşa  Sileziyasını  aldı,  Rusiyaya  isə  Şərqi  Belorusiya  və 
Livoniyanın Polşaya məxsus hissəsi keçdi. Polşanın sonrakı bölünmələri isə 1793-
cü və 1795-ci illərdə baş verdi. 
Yekaterinanın  islahat  sahəsindəki  cəhdləri  məmnunluq  əmələ  gətirmək 
səviyyəsində deyildi. İngilis və fransız liberal filosoflarının şagirdi kimi o, tezliklə 
yəqin etdi ki, Monteskyenin və Jan Jak Russonun təbliğ etdikləri islahatlar Avropa 
təcrübəsində kifayət qədər çətin olduğu halda, anarxiyadan əziyyət çəkən və geridə 
qalmış  Rusiya  reallığına  bütünlüklə  yaramır.  1767-ci  ildə  o,  bütün  əyalətlərdən 
olan  nümayəndələrdən  yaradılmış  komissiyanı  topladı,  bura  bütün  siniflərdən 
(təhkimçilər  istisna  olmaqla)  olan  adamlar  daxil  idi.  Məqsəd  xalqın  həqiqi 
arzularını öyrənmək və onları konstitusiyada əks etdirmək idi. Müzakirələr bir aya 

---

61 
 
qədər  çəkdi  və  heç  nəyə  nail  olmadı.  Yekaterinanın  komissiyaya  Təlimatı 
Konstitusiya  layihəsindən  və  qanunlar  məcəlləsindən  ibarət  idi.  Bu,  Fransada 
ictimaiyyət üçün çox liberal hesab edilə bilərdi, Rusiyada isə ölü yazı kimi qaldı.  
İslahat barədə öz cəhdlərinin uğursuzluğunu görən Yekaterina öz siyasətini 
dəyişmək  üçün  Türkiyə  ilə  müharibə  bəhanəsindən  yapışdı.  Böyük  Pyotrun 
hökmranlığı  dövründən  Osmanlı  imperiyası  Rusiyanın  ənənəvi  düşməni  idi. 
Yekaterinanın təbəələrində müharibə qızğın vətənpərvərlik hissləri alovlandırırdı. 
İlk  hərbi  qələbə  də  onu  sevindirməyə  bilməzdi.  1770-ci  ildə  qraf 
A.Q.Orlovun  komandanlıq  etdiyi  rus  donanması  Qərbi  Anatoliya  sahilinə 
yaxınlıqdakı Çesmen buxtasına (Xios adası yanında) türk donanmasını darmadağın 
etdi. 
Çesmendəki  qələbə  imperatriçaya  hərbi  şərəf  gətirsə  də,  Türkiyə  hələ  də 
məğlub  olmamışdı  və  vuruşmaqda  davam  edirdi.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  Rusiya 
əvvəlcədən düşünülməmiş çətinliklərlə üzləşdi. 
Birincisi,  Moskvada  dəhşətli  taun  xəstəliyi  yayıldı.  Müharibənin  gətirdiyi 
çətinliklərlə yanaşı, həm də özündən bir bədgümanlıq və kütləvi təşviqat ab-havası 
yaratdı. İmperator III Pyotru öldürdüklərini iddia edən Don kazaklarının Rusiyada 
1917-ci il inqilabına qədər olan tarixdə ən böyük üsyanı baş verdi. Ural regionunda 
başlanan  hərəkat  tezliklə  geniş  cənubi-şərq  əyalətlərinə  yayıldı  və  1774-cü  ilin 
iyununda  Puqaçovun  kazak  qoşunları  Moskvaya  hücum  etməyə  hazırlaşırdı.  Bu 
nöqteyi-nəzərdən  Türkiyə  ilə  müharibə  Rusiyanın  qələbəsi  ilə  başa  çatdı  və 
Yekaterina öz zədə almış qoşunlarını üsyanı yatırmağa göndərdi. Məğlub olan və 
əsir  götürülən  Puqaçov  1775-ci  ilə  edam  edildi.  Terror  və  xaos  isə  tezliklə 
unudulmadı. Yekaterina bu vaxt başa düşdü ki, xalqa yazığı gəlməkdənsə, xalqın 
hakimiyyətdən daha çox qorxması yaxşıdır, onları azad etməkdənsə, o, təbəələrinin 
qandallarını bərkitməlidir. 
Hakimiyyətə  yüksəlməmişdən  əvvəl  Yekaterina  təhkimçiləri  azad  etməyi 
planlaşdırırdı,  iqtisadiyyatın,  kənd  təsərrüfatının  isə  95  faizi  onlara  əsaslanırdı. 
Təhkimçi  öz  ağasının  mülkiyyəti  idi,  kübarların  taleyi  onların  sahib  olduğu 
torpaqla  deyil,  “canla”  müəyyən  olunurdu.  Hakimiyyətin  reallığı  ilə  ziddiyyət 
yarandıqda Yekaterina tezliklə gördü ki, təhkimçilərin azad olması heç vaxt onların 
sahibləri  tərəfindən  dözümlülüklə  qarşılanmayacaqdır,  axı  onlar  dəstək  üçün  bu 
sahiblərdən asılı idilər. Kim ölkəni qaydasızlıq şəraitinə atsa, kömək adlanan şeyi 
bir  dəfəlik  itirəcəkdir.  Yekaterina  çətinlik  hiss  etmədən  özünü  qaçılmaz  şərlə 
barışdırdı,  öz  diqqətini  mütəşəkkil  və  möhkəmlənən  sistemə  verdi.  Bu  sistemi  o, 
qeyri-bəşərililiyinə  görə  məhkum  edirdi.  O,  ukraynalılar  üzərinə  də  təhkimçilik 
qoydu,  həmin  vaxta  qədər  onlar  azad  idilər.  Tac  torpaqları  adlanan  torpaqları  öz 
favoritləri  və  nazirləri  arasında  böldü.  O,  müəyyən  dərəcədə  muxtariyyətdən 
istifadə edən çox sayda kəndlilərin vəziyyətini ağırlaşdırdı. 
Onun  hökmranlığının  sonunda  Rusiyada  az  sayda  azad  kəndli  var  idi, 
təhkimçi  kəndlilərin  üzərindəki  daha  ardıcıl  nəzarət  hesabına  onların  vəziyyəti 
Yekaterinanın idarəçiliyinə qədər olan dövrə nisbətən daha pis idi. 
Rusiya  əhalisinin  95  faizi  Yekaterina  hökmranlığının  nailiyyətlərindən 
birbaşa  heç  bir  vəchlə  fayda  götürmədi.  Çox  hallarda  onların  məcburi  əməyi 

---