58
mədəniyyət, həm də həqiqi rus mədəniyyəti üçün bünövrə yaratdı. Taxt-taca
yiyələndikdən bir qədər sonra II Yekaterina I Pyotra indi “Mis atlı” kimi tanınan
heykəlin qoyulmasını sifariş verdi. Postament kimi istifadə edilən nəhəng daş iki
ilə abidənin qoyuldugu meydançaya gətirildi. Heykəldə Böyük Pyotr şahə qalxmış
atın üstündə təsvir edilir, Avropaya ölkəsindən ilk dəfə qapı açan bu adam rus
xalqını da belə yüksəkliyə qaldırmaq istəyirdi. Yekaterina hesab edirdi ki, o, dahi
sələfinin işini davam etdirməlidir. Böyük Yekaterina adını qazanmış bu qadın
Böyük Pyotrun heykəli qoyulduqda, Rusiya tarixində öz rolunu dəqiq şəkildə
qiymətləndirdi – heykəlin üzərində bu sözlər nəqş olunmuşdu: “
Petro Primo
Catharina Secunda” (“Birinci Pyotra İkinci Yekaterinadan”).
Pyotr və Yekaterinanın adları əksər rusların şüurunda daim, hətta iki əsr
sonra belə birləşmiş qaydada qalmışdır. Pyotr özünə dərin ehtiram qazanmışdı,
mənşəcə alman olan Yekaterinaya isə ruslar valeh olmaqda davam edirdilər. Bu
qadın əslində hakimiyyəti uzurpasiya yolu ilə ələ keçirmişdi, əxlaqca pozğun idi,
lakin milli iftixarın mənbəyi kimi qiymətləndirilirdi. Qeyri-ruslara məxsus olan
yerlərdə isə Yekaterina çox az hallarda nəcib şəxsiyyət hesab edilirdi. Çünki onun
hökmranlığı altında Rusiya xeyli güclənmişdi və bu, digər böyük dövlətlərə
təhlükə törətmək üçün kifayət idi və o, faktiki olaraq kəskin vasitələrə məhəl
qoymayan bir hökmdar idi. Qərbin təxəyyülündə nəhəng, geridə qalmış, həm də
cəzbedici olmayan ölkəni idarə edən bir şəxsiyyət idi. Yekaterinanın bir prinsipial
şərəfi ondan ibarət idi ki, ingiltərəli I Elizabet və kraliça Viktoriya kimi öz adını
tarixin həmin dövrünə vermişdi, öz ölkəsinin inkişafında həlledici bir epoxanın
sinoniminə çevrilmişdi.
Sofiya Fridrixa Avqusta fon Anhalt-Tserbst 1729-cu ilə Ştettində anadan
olmuş, o qədər də yaxşı tanınmayan alman hökmdarının qızı idi, həm də anası
tərəfdən Holştetin hersoqlarına qohum idi. 14 yaşı olanda Böyük Pyotrun nəvəsi və
Rusiya taxt-tacında Böyük Knyaz Pyotr kimi olacaq Karl Ulrixin arvadı olmaq
üçün seçilmişdi. Yekaterina 1744-cü ildə Rusiyaya gəldi, Böyük Knyaginya
Yekaterina Alekseyevna titulunu qəbul edib sonrakı ili qohumu olan oğlana ərə
getdi. Nikah olduqca uğursuz idi. Sonrakı 18 il bu qadın üçün aldanma, alçalma və
ümidlərinin puç olması ilə dolu idi.
Rusiya həmin vaxt Böyük Pyotrun qızı, imperatriça Yelizaveta tərəfindən
idarə olunurdu, onun 20 illik hakimiyyəti monarxiyanı xeyli dərəcədə
sabitləşdirmişdi. Özünü çox sayda əyləncələrə, dəbdəbəyə və öz sarayına daha çox
Avropa sarayının zənginliyini vermək arzusuna həsr etməklə Yelizaveta
Yekaterina
üçün əslində elə bil ki, hamar bir yol hazırlayırdı.
Lakin Yekaterina, əgər əri tam normal olsaydı, imperatriça ola bilməzdi. Əri
müstəsna dərəcədə əsəbi, üsyankar, küt, güman ki, impotent olmaqla, sərxoşluğa
meylli idi. O, prussiyalı
II Fridrixə çox ciddi, hətta fanatik qaydada sitayiş edirdi. II
Fridrix isə imperatriça Yelizavetanın düşməni idi.
İmperatriça Yelizaveta Petrovnanın ölümü Yeddi illik müharibədə
Prussiyanın vəziyyətini yüngülləşdirdi. Rusiya Avstriya və Fransa ilə ittifaqda
Prussiyaya qarşı vuruşurdu. Yeni imperator III Pyotr isə ağır vəziyyətdə olan
Prussiyaya qarşı hərbi hərəkətləri dayandırdı və II Fridrixlə sülh müqaviləsi
59
bağladı. III Pyotrun ağılsız hərəkəti müharibənin sonunu dəyişdirdi. Fransa
Kanadada və Hindistanda Prussiyanın müttəfiqi olan Böyük Britaniyanın xeyrinə
demək olar ki, bütün müstəmləkə ərazilərini itirdi. 3 fevral 1762-ci ildə Fransa
Fontenbloda Böyük Britaniya ilə sülh bağlamağa məcbur oldu. Prussiya Avropa
dövləti kimi öz mövqeyini möhkəmləndirdi və buna görə səfeh rus imperatoruna
borclu idi.
Ərindən fərqli olaraq Yekaterina aydın düşüncəli və ambitsiyalı idi. Onun
fərasəti, xarakterinin çevik olması və Rusiyaya məhəbbəti xeyli dəstək qazanırdı.
Bu qadın alçaldılmışdı, boğaza yığılırdı və sarayda ona şübhə ilə yanaşılırdı.
O, geniş mütaliə etməkdə bir rahatlıq tapırdı və özünü bir hökmdar kimi
gələcəkdəki roluna hazırlayırdı. Azacıq gözəlliyə malik olmasına baxmayaraq,
Yekaterina xeyli lətafətə, yaxşı qabiliyyətlərə və qeyri-adi enerjiyə malik idi.
Ərinin sağlığında onun ən azı üç məşuqu var idi. Əgər bu qadının etdiyi işarələrə
inanılsaydı, onun üç uşağından heç birinin, hətta açıq varisi Pavelin də atası heç də
öz əri olmamışdı. Onun həqiqi ehtirası yalnız ambitsiyası idi. III Pyotr hökmranlıq
etməyi bacarmadığı vaxtdan o, gördü ki, ərini məhv etmək və Rusiyanı idarə etmək
üçün hətta özünün ilkin imkanları belə kifayətdir.
İmperatriça Yelizaveta 1762-ci ilin yanvarında öldü. Yelizavetanın
ölümündən sonra yeni imperator olan III Pyotr prussiyalı II Fridrixə sitayiş
qaydasında yanaşırdı və onunla ittifaq bağladı. II Fridrix isə Rusiyaya nifrətini
gizlətməyə heç bir cəhd göstərmirdi və yalnız doğma Almaniyasını sevirdi. Özünü
saysız-hesabsız ağılsız hərəkətlərlə biabır edən Pyotr həmçinin arvadından
uzaqlaşmağa hazırlaşırdı. Yekaterina yalnız zərbə endirməli idi. O, ordunun,
xüsusən Sankt-Peterburqda olan polkların dəstəyinə malik idi, burada onun
məşuqu Qriqori Orlov öz postunu yerləşdirmişdi.
Saray, hər iki paytaxtdakı – Moskva və Sankt-Peterburqdakı ictimai rəy də
Yekaterinanın tərəfində idi. O, kübar cəmiyyətinin “maariflənmiş” elementləri
tərəfindən dəstəklənirdi. O vaxtdan qadın öz liberal görüşlərinə görə tanınırdı və
Rusiyada ona ən mədəni şəxslərdən biri kimi vurulmuşdular.
Qvardiya zabitlərinə arxalanan III Pyotrun arvadı II Yekaterina 1762-ci ildə
onu taxt-tacdan devirdi. Qəsdin uğuru III Pyotrun siyasətindən, xüsusən Prussiya
ilə sülh bağlanmasından və onun Yeddi illik müharibədəki keçmiş müttəfiqlərə
qarşı çıxış etməsindən yaranan narazılıqdan qidalanmışdı. O, həm də pravoslav
kilsəsini protestant qaydasında islahata uğratmaq istəyirdi. Böyük II Yekaterinanın
hökmranlığı 34 il davam etdi və bu Rusiya imperiyasının tarixində “qızıl era” oldu.
Mütləqiyyət hakimiyyətini möhkəmləndirən Yekaterina həm də “maariflənmiş
absolyutizm” ruhunda iri islahatlar apardı. Onun dövründə Rusiya dövlətinin
ərazisi xeyli genişləndi.
9 iyul 1762-ci ildə Yekaterina başçılıq etdiyi polklarla
hakimiyyəti götürmək
naminə Sankt-Peterburqa girdi, özünü imperatriça və Qazan kilsəsinin avtokratı
elan etdi. III Pyotr devrildi və səkkiz gün sonra öldürüldü. Güman ki, Yekaterina
onu öldürmək barədə göstəriş verməmişdi, bu işi onu dəstəkləyənlər görmüşdülər.
İctimai rəy isə buna görə qadını cavabdeh hesab edirdi.