Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 85 etmək məqsədi ilə meydana gələn dövlətin əsas məqsədi insanlara xidmət göstərməkdir. Üç bölmədən ibarət olan «Əxlaqi-Nasiri» əsərinin üçüncü bölməsində (məqaləsində) «Ölkəni (şəhərləri) ida- rəetmə qaydaları» adını verdiyi hissədə də öz ictimai-siyasi fikirlərinə yer ayırmışdır. «Əsərin bu hissəsində dövlətin inzibati və iqtisadi funksiyalarının analitik təhlili verilir, dövlətin və siyasi idarəetmənin zəruriliyi konkret məntiqi əsaslarla sübut edilir. N.Tusinin dövlətin yaranması haqqında fikirləri də çox maraqlıdır. Mütəfəkkir güclü dövlətin bazasını ittifaqda görürdü...» (107). Tusiyə görə mənəvi və maddi əsasları özündə əks etdirən dövləti qüsursuz idarə etmək mümkün deyil. Dövlə- tin yaranmasında rol oynayan maddi tələbatına cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti, mənəvi tələbatına isə cəmiyyətin qar- şılıqlı sazişini nümunə göstərmək olar. Tusinin utopik cəmiyyətin yaradılması haqqında irəli sürdüyü müddəaların əsasında ədalətlilik prinsipi mühüm yer tuturdu. «Fərabi və Nizamidən sonra Nəsirəddin də utopik cəmiyyət ideyasını önə sürür. Onun ictimai-siyasi gö- rüşlərinin ana xəttinin leytmotivi ədalətlilik prisipinin bərqərar edilməsidir. Dövlət başçısı xalqa münasibətdə ədalətlilik prinsipini heç vaxt unutmamlıdır.»(70, səh. 459). Tusinin siyasi baxışları antik dövr yunan fələsəfəsinin, əsasən də Platon utopiyasının təsiri altında formalaşsa da onun özünəməxsus cəhətləri də burada öz əksini tapmışdı. «Şahın rəiyyətə məhəbbəti-ata məhəbbəti, rəiyyətin şaha məhəbbəti-övlad məhəbbəti, rəiyyətlərin bir-birinə məhəbbəti-qardaş məhəbbəti kimi olmalıdır; bu zaman onların arasında nizam olar. Bu təşbehdən məqsəd odur ki, şah: şəfəqqət, mərhəmət, lütf, kəramət, qayğı, Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 86 tərbiyə, kömək, məsləhət, zərərli şeylərdən uzaqlaşdırmaq, xeyirliləri yaxınlaşdırmaq və bu kimi işlərdərəiyyətlə mehriban ata kimi rəftar etsin» (13, 260). Filosof dövlət başçılarına məsləhət görür ki, qılıncın gətirdiyi faciədənsə qələmin gətirdiyi hörmətə üstünlük vermək lazımdır. Azadlığa böyük önəm verən filosof zəmanəsini haqsızlıq zəmanəsi adlandırır, ədalətə böyük önəm verirdi. Yaşadığı cəmiyyətdəki bütün münasibətləri güclü müşahidə apararaq xarakterizə edən Tusi qeyd edirdi ki, yaşadığımız toplum müxtəlif zümrələrin (siniflərin, silklərin) qarışığından yaranıb. Filosofa görə bu zümrələr aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Əmirlər zümrəsi. 2. Tacirlər zümrəsi. 3. Sənətkarlar zümrəsi. 4. Əkinçilər zümrəsi. İnsanların arasında əmlak bərabərsizliyini adi bir hal kimi qəbul edən Tusi siyasi hakimiyyəti dini mövqeydən şərh edirdi. Bu fikirləri «Əxlaqi-Nasiri» əsərində müdafiə edən Tusiyə görə əgər insanlar arasında əmlak bərabərliyi olarsa o zaman onlar arasında əlaqə pozular. Filosofun düşüncəsinə görə cəmiyyətin bütün ünsürlərinin hamısı mülkiyyət səbəbilə zəngin və ya mülkiyyət səbəbilə yoxsul olsalar insanların bir-birinə olan ehtiyacı öz əvvəlki mahiyyətini itirə bilər. Göründüyü kimi Tusi öz ictimai-siyasi baxışlarını ha- kim təbəqənin mənafeyinə uyğun hazırlamışdı. «O, cəmiy- yətin mövcudluğu üçün sosial bərabərliyin əngəl olmasını göstərir. Mövcud sosial münasibətlərin əbədiliyindən çıxış edən Tusi, onlara tabe olmağı düzgün hesab etməklə NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 87 yanaşı, xalqın maraqlarına zidd olan, onu qul halına salan siyasəti naqis hesab edirdi.» (106, səh.526). Tusi öz ictimai-siyasi görüşlərini feodal cəmiyyətinin dünyagörüşünə, psixologiyasına uyğun qursa da ədalətli və müdrik hökmdar ideyası onun ictimai-siyasi görüşlərinin leykmotivini təşkil edirdi. Tusinin nöqteyi-nəzərincə siyasətin iki növü mövcuddur: 1). Fazilə (Fəzilətli) siyasət. 2). Naqis (Nöqsanlı) siyasət. İmamət də adlandıran fazilə siyasət nəticəsində xalq kamillik yolundan keçərək səadətə qovuşmuş olur. Zorakığa əsaslanan naqis siyasət isə fazilə siyasətin əksini təşkil edir. Naqis siyasətin törətdiyi fəsadlar nəticəsində qul halına salınan xalq bədbəxtçiliyə düçar olur. Fazilə siyasət nəticəsində səmiyyətdə ədalət bərqərar olur, bu zaman insanlar öz şəhvani hisslərinə hakim kəsilir. Naqis siyasətin təməlində şər işlər durduğu səbəbindən burada insanlar öz şəhvani hisslərinə qurban gedir və bu hisslərun köləsinə çevrilir. Bu zaman xalq arasında xöşagəlməz meyllər özünə geniş yer tapır. Siyasət haqqındakı fikirlərində də antik fəlsəfəyə istinad edən Tusi eyni zamanda Aristotelin siyasəti dörd qrupa ayırması fikiri ilə də razılaşır və qeyd ki, bu siyasətlər içərisində ölkə siyasəti ən önəmli yer tutur. Füzalə siyasəti də adlandırılan ölkə siyasətinin təməlində rəiyyəti idarə etmək ideyası durur. Qələbə siyasəti isə nankör və naxələf insanlar barədə görülən tədbirdir. Kəramət siyasəti, başqa sözlə peşə siyasəti nəticəsində cəmiyyətdə peşələr, sənətlər inkişaf edir. Camaat siyasəti sayəsində əhali arasında ədaləti bərpa Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|