Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 91 arxalanmalı, xalqın psixologiyasına bələd olmalıdır. Çünki, dövlət başçısı dar gündə yalnız sədaqətli rəiyyətin köməyilə xilas ola bilər. Belə dar günlərdən biri olan müharibə zamanı dövlət başçısı dörd prinsipi əsas tutmalıdır. 1. Əgər dövlət başçısının müharibəni hərbi yolla qazanmağa nail ola bilmirsə o zaman sülh bağlamalıdır. 2. Dövlət başçısı müharibə etdiyi zaman sərkərdələrin məsləhətini dinləməlidir. 3. Xoşagəlməz ehtimalları nəzərə almalı, bu barədə tədbir tökməlidirlər. 4. Qələbə çaldığı zamanda da ehtiyat və ədalət prinsipini əsas tutmalıdır. Göründüyü kimi Tusinin humanizm ideyaları möhkəm təməllərə əsaslanırdı. Tusi qələmin yəni elmin gətirdiyi faydalardan söz açır, qılıncın yəni mühaibənin gətirəcəyi fəsadları pisləyirdi. İnsanpərvərliyi ilə tanınan mütəfəkkir müharibə vaxtı düşməni öldürməkdən çox əsir tutmağa üstünlük verirdi. Əgər əsir öldürülərsə bunun dövlətə heç bir faydası yoxdur, əgər əsir öldürülməsə onlardan biyar işlərində işlətmək, girov qoymaq, hansısa bir əmlakla dəyişdirmək, əsiri minnət qoymaqla əfv etmək də olar. Tusi qələmin dörd faydasından bəhs edir: 1. Cəmiyyətdə elmin oynadığı funksiyanı artır. 2. İnsanları gizli xəbərlərdən aşkar edir. 3. Sözlərin xatırlanmasında böyük rol oynayır. 4. Həqiqətləri xalqa çatdırır. Qələmin gücü qılıncın gücündən üstün olduğu səbəbdən dövlət başçısının bilikli olması zəruri şərtdir, dövlət başçısının qələmə və qələm əhlinə hörmət etməsi dövlətin tərəqqisinə müsbət təsir edir. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 92 Filosof öz dövrünün haqsızlıqları qarşısında boyun əyməməyi məsləhət görürüdü. Əvvəllər haqsızlıqdan xilas olmaq üçün ilahi qüvvəyə sığınmasını məsləhət görən Tusi sonralar ilahi qüvvəninin haqsızlığın qarşısını almasında həlledici rol oynamadığı qənaətinə gəlir. Müdrik alim öz zəmanəsinin adamlarına çalışmağı, azadlığa doğru can atmağı məsləhət görürdü. Saray çəkişmələri zamanı təcrübə toplayan uzaqgörən vəzir Nəsirəddin Tusi öz xalqını monqol qəsbkarlarının zülmündən, işgəncələrindən xılas etmək üçün bütün mübarizə vasitələrindən istifadə etmişdi. Dövlət başçısının kamilliyi onunla xarakterizə olunur ki, sülh lazım olduğu zaman müharibəni tərcih etməsin, əks tərəflə saziş bağlamaq üçün əlindən gələn bütün vasitələrə əl atmalıdır. «Düşmənləri yola gətirib onlarla saziş bağlamağa səy göstərməli və ehtiyatlı olmaldır, lakin elə etməlidir ki, müharibə və olüb-öldürməyə ehtiyac qalmasın. Müharibəyə ehtiyac yarandıqda isə iki haldan biri olacaqdır: ya hücum edəcək, ya da müdafiəyə keçəcəkdir.» (31, səh. 234). Qarşıdurmalar zamanı müharibə ən son vasitə olduğu üçün ordu rəhbərliyi cəsur, sadiq və təcrübəli hərbiçiyə tapşırılmalı və dövlət başçısı qətiyyən döyüşdə iştirak etməməlidir. Müharibə zamanı dövlət başçısı özünü təm- kinli aparmalı, düşməni zəif hesab edərək çılğınlığa əl atmamalıdır. Nəsirəddin Tusi siyasi hakimiyyət barədə fikir bil- dirərkən bu məsələyə dini nöqteyi-nəzərdən yanaşırdı. Bu da dahi alimin yaşadığı dövr üçün çox təbii bir hal idi, belə yanaşma dövrün real tarixi mənzərəsi konteksinin əsas özünəməxsus və spesfik xüsusiyyətlərindən biri idi. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 93 Diplomatik ənənələri, beynəlxalq siyasəti mükəmməl bilən hökmdar təkcə ölkənin daxili siyasətini deyil, eyni zamanda ölkənin xarici siyasətini də uğurla aparmalıdır. Ölkədə nizam-intizam bərpa etmək üçün, hərc-mərcliyin qarşısını almaq üçün, beynəlxalq səviyyədə dövlətin nüfuzunu qoruyub saxlamaq üçün qılınc əhlini yəni, hərbi gücü daima nəzarət altlna almaq lazımdır. Çünki, hərbi gücün nəzarət altından çıxması dövlətin sonu deməkdir. Dövlət başçısı hərbi qüvvənin nəzarətdə saxlamaq üçün dörd prinsipi rəhbər tutmalıdır: 1. Ordunu maliyyə cəhətdən təmin etmək; 2. Vəzifə bölgüsünə düzgün riayət eləmək; 3. Ordu içərisində fərqlənənlərə daima diqqət göstərmək; 4. Qəniməti hərbiçilər arasında düzgün bölmək; Dövlətin möhkəmlənməsində təməl ünsürlərdən sayılan vergi toplanması barədə də Tusi öz müddəalarını irəli sürür. Dövlət başçısı dörd təbəqənin nümayəndələrində vergi ala bilər. Əkinçilər, tacirlər, maldarlar və quşçulardan alınan vergi dövləti iqtisadi cəhətdən möhkəmləndirməlidir. Ə.Fərabinin «Xeyirxah şəhərin sakinlərinin görüşlərinə dair» əsərindəki və N. Gənəcəvinin «İsgəndərnamə» əsərinin birinci hissəsindəki utopik fikirlərdən bəhrələnən Tusinin arzuladığı yeni cəmiyyətdə insanlar azadırlar. Bu cəmiyyətdə bərabərlik hökm sürdüyündən əhali içərisində varlı və yoxsul təbəqələşməsi yoxdur. Burada güclü nizam- intizam hökm sürdüyü üçün cəmiyyətin idarə edilməsi üçün xüsusi idarəedici qüvvənin varlığı da lüzumsuzdur. Tusinin nöqteyi-nəzərincə əgər cəmiyyətdə düzgün nizam-intizam hökm sürürsə o zaman hökmdarın varlığına bir o qədər də ehtiyac yoxdur. «Hər dövrdə, hər zamanda hökmdara Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|