Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 72 yə görə mürəkkəb cisimlərin tərkib ünsürü olan odlu hissə- ciklər efirdən enməyərək Yer üzərində mövcud olmuşdur. Tusi bu barədə antik yunan fəlsəfəsində iki fikrin olmasını göstərərək Anaksaqorun fikirlərinin izahına diqqət yetirmişdir. Cismin keyfiyyətinin özündə mövcud olması və ya xaricdən daxil olması haqqındakı mülahizələrdə problemin dürüst izahını məzacda görürüdü. Anaksaqorun və ona zidd olan filosofların düşüncələrindəki oxşar və fərqli cəhətləri izah edərkən Tusi barışdırıcı mövqedən çıxış etmişdir. Çevrilmənin nəticəsində istiliyin yarandığını və bu yaranmanın izahına aid beş sübut gətirən Tusi bu fikrin də isbatına yer ayırmışdır. Sürtünmədən qızışan cismin od olmadan yanması, müxtəlif cismdən düzəldilmiş qablarda suyun eyni vaxtda qızması, ağzı tıxanmış qabın qızması, səhəngin suyunun oda çevriləndən sonra partlaması, buzun üstünə qoyulmuş cismin soyuq olması Tusinin çevrilməyə dair gətirdiyi dəlillərdir. Maddi substansiyaların tədqiqindən sonra qeyri-maddi substansiyaların haqqında məlumat verən Tusi nəfs və əql barədə öz şəxsi mülahizələrini peripatetizm və işraqilik fəlsəfəsi cəhətdən mülahizə edir. Mücərrəd substansiyalar olan nəfs və əql, maddi substansiyalar olan materiya, forma və cisim kimi geniş izah edilmişdir. Nəsirəddin Tusiyə görə göyə və yerə aid olan nəfslərdən fəaliyyətin yaranması mümkündür. İdrak və hərəkətə malik olan göy nəfsi təbii hərəkətlə dövr edərək kainatın əqli fəaliyyətini izləyir. Göy nəfslərinin əgər məqsədi olsaydı, o, öz məqsədinə çatdıqda fəaliyyətini dayandırar, yaxud da məhdud bir hədəfə çatmağa can atardı. Bütün bu proseslər göy nəfsində mövcud olmadığı üçün o, ümumi bir əqlə məxsusdur. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 73 Nəbati, heyvani və insani adlı üç qrupda fəaliyyət göstərən yer nəfsi, əlaqəli və əlaqəsiz surətdə qidalanma, boy atma, törətmə, dərk etmə, iradi hərəkət ünsiyyət for- malaşmışdır. Ümumiyyətlə, bəzi fikirlərində dialektik ünsürlərə də meyl edən filosof burada da inkişaf ardıcıllığını əsas götürmüşdür. Minerallara təkcə aid edilməyən nəfs anlayışı digər mürəkkəb cisimlərin materiyalarını formada aktual edir. Nəfsin bədənlə bağlı olmasına geniş izah verən filosof nəbati, heyvani və insani nəfslərin oxşar və fərqli cəhətlə- rini ayırmağa cəhd göstərmişdir. Qidalanma, boy atma və törətmə kimi xassələri nəbati nəfsə, əlavə olaraq hiss və hərəkəti heyvani nəfsə aid edən filosof insani nəfsi ən kamil nəfs kimi qəbul edirdi. İnsanın işlərinin əvvəlini də məzacda deyil, nəfsdə görərkən nəfsin forma olmasına inanırdı. Bədənin ayrı-ayrı hissələri ilə bağlı olan nəfs qidanı materiyaya şamil edib, materiyanın inkişafına bais edir. Tədricən kamilləşərək özünün son inkişafını nitqin yaranması ilə insani nəfsdə sona çatdırır və labüd olan ölüm prosesi baş verincə ruh kimi bədəndə mövcud olur. Canlılar aləmində təkamül nəzəriyyəsini yaradaraq nəbati, heyvani və insani varlıqların yaranma mərhələlə- rində hər bir sonrakının əvvəlkindən üstün fəaliyyətlərə malik olduğunu göstərir. Tusi bunların bir-birini vücuda gətirməsinə inanaraq, qeyri-kamillikdən kamilliyə keçməsi haqqında da fikir yaratmışdı. Ziddiyyət təşkil edən şeylərin də nəfsdə var olmasına aid müxtəlif izahlar verən Tusi, bu məsələni də öz əsər- lərində sübut etməyə cəhd göstərirdi. Nəfsdə mövcud olan Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 74 bütün əksiliklərdən hansısa biri üstünlük təşkil edərək özünü biruzə verir. Tusi bütün aristotelçilər kimi nəfsin bədəndən sonra əmələ gəldiyini və bəsit qeyri-maddi substansiya olduğunu qəbul edirdi. Nəfsin bədəndən sonra mövcud olmasına isə sübut kimi nəfsin az olmasını gətirirdi. Nəfsin bədəndən təsirlənməsini və əksini qəbul edən Tusi, İbn Sinanın bu barədəki fikirlərinə diqqər yetirir. Bədənin müxtəlif fəaliyyətlərinin vərdiş adlanan hadisəyə çevrilməsi nəfsdə bədənin iz buraxmasına bir işarədir. Nəfsin bədənə göstərdiyi təsirini isə ilahi mövqedən şərh edərək, bunların hansının harada üstün olmasını nəfslərin və məzacların müxtəlifliyi ilə şərh edir. Qeyri-maddi substansiyanın digər növü olan əql sadəcə insanı nəfsdə özünə məskən tapması ilə sayca az, keyfiy- yətcə üstünlük təşkil edən bir substansiyadır. Emanasiyanın yaratdığı ilk əql və doqquz göysferasına aid olan on fəal əql mövcuddur. Göy nəfsinə malik olan bu əqllərdən başqa, yerdə mövcud olan insani nəfsə malik olan əql də vardır. İnsani əql adlandırılan bu əql isə potensial və ya maddi əql və vərdişlə olan əql adlı iki qrupda təşəkkül tapır. İnsanda mövcud olan əql onu yer üzünün ən şərəfli varlığı edir və digər mövcud canlılardan bu səbəbə görə ayrı düşür. Göründüyü kimi filosofun əql haqqındakı baxışları da peripatetizin təsiri altında şərh etmişdir. N.Tusi əql haqqındakı fikirləri də Fərabi, İbn Sina və Bəhmənyarın fəlsəfəsinin ardını təşkil edir. N.Tusi məşşai filosofalarından fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri onun cismani həşr, yəni ölümdən sonra dirilmə ilə əlaqədar olan fikriləri irəli sürməsi idi. İradə azadlığına böyük önəm verən filosof vacib varlığın Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|