Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 69 simlərin bu keyfiyyətini mənbələrin zidd olması ilə izah edir. Mürəkkəb cisimlərin tərkib elementini təşkil edən ünsürlərin bir mərkəz ətrafında toplanması qənaətinə gəlir. Bu zaman daha ağır cisimlərin mərkəzdən uzaqda yerləş- məsini də mərkəzə cəzb olunma qüvvəsi ilə bağlayır. Ünsürlərin, yəni sadə cisimlərin arasındakı qoşalaşma adlı təbiət hadisənin izahını təbii meyllə bağlı olduğunu göstərir. Suyun sahəsindən havanın qalxması və suyun enməsi, havanın sahəsindən odun enməsi, odun sahəsindən havanın enməsi adlı altı qoşalaşmanı «Problemlərin həlli» adlı əsərində fərqləndirmişdir. N.Tusi yə görə cisimlərin keyfiyyətə görə dəyişmələri zamanda, formalarına görə dəyişmələri isə qəflətən baş ve- rir. Bir formadan digərinə keçid müddəti ani baş verdi- yindən məhv olma və meyadana çıxma prosesləri baş verir. Ünsürlərin əmələ gəlməsində isə bir-birinə mütabiq olan iki ünsürün biri digərini ortaya çıxartdığını və dörd ünsürün nizamlı fəaliyyətini göstərmişdir. Dörd ünsürün nizamlı və sabit hərəkətinə daxilindəki dövri hərəkət təsir edir. Bu dövri hərəkətin pozulması nəticəsində isə yeni formalar yaranır, köhnəlmiş formalar isə pozulub sıradan çıxır. Havadan suyun, sudan havanın əmələ gəlməsini izah edərkən məşhur kəlam filosofu Şeyx Əbülbərəkət Bağda- dinin fikirlərinin yanlış olduğunun isbatına çalışmışdır. Su ilə hava arsında meydana gəlmə və məhv olma əlaqələrini inkar edən mütəkəllimlərin ideyalarını təbiətşünaslıq dün- yagörüşü cəhətdən təkzib etmişdir. Odun öz fəaliyyəti nəticəsində havaya, havanın da oda çevrilməsinə hava ilə od arasında qoşalaşma kimi baxan Tusi bu sahədə əsasən İbn Sinanın baxışlarına və izahına Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 70 əsaslanırdı. Od yanarkən havayla əlaqəyə girməsindən və odun əvvəlki istiliyinin qalmamasından bunlar arasında çevrilmə yaranır. Bu oxşar çevrilməni havadan da güclü üfürmə zamanı od yaranmasında görən Tusi od və hava arasında olan bağlılıqdan, qoşalaşma hadisəsini bunlara da şamil etmişdi. Su ilə torpaq arasında baş verən prosesləri təbii meyllə izah edərək üçüncü qoşalaşma anlayışını yaradır. Torpağın suya çevrilməsi haqqında İbn Sinanın bu fikirləri möv- cuddur: «Bərk cisimlərin axan sulara çevrilməsi hadisəsi mexaniklərə məlumdur.» Bu qoşalaşmanı izah edərkən bəzi kristal elementlərin suda həll olunmasını və suyun ərp bağlayaraq torpağa çevrilməsini misal olaraq göstərir. Ünsürü cisimləri müxtəlif mövqeydən izah edən Tusinin qənaətincə, ünsürlərin müxtəlif formalarının özünə aid tərzdə düzülüşündən mürəkkəb cisimlər yaranır. Müxtəlif növləri və müxtəlif cinsləri olan və dörd təməl ünsürdən törəyən bu cismlər yuxarıda göstərdiyimiz üç sahəyə bölünür. Bu bölgü inkişafı əsas tutaraq mineral, nəbati və heyvani deyə bölünmüşdür. Bunların hər biri ayrı-ayrılqda növlərə, siniflərə fərdlərə öz növbəsində bölünürlər. Mü- rəkkəb cisimlərin fərd çoxluğunun səbəbini tək mahiyyətdə deyil, dörd ünsürün müxtəlif nisbətində görürdü. Mücərrəd olan başlanğıc bütün maddi əsaslara eyni mü- nasibət göstərmədiyindən yaranmış müxtəlifliklər mücərrəd başlanğıcın müxtəlif formada olmasına şərait yaradır. Təməlini dörd maddənin müxtəlif tərkibi təşkil edən mürəkkəb maddələrin müxtəlifliyinin nəticəsində özündən sonra yarananlar da müxtəlif olur. N.Tusi yə görə əgər formalar özlərini törətmiş və ya özlərinə səbəb olsaydı, müxtəliflik dörddən artıq mövcud olmazdı. Tərkiblərin NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 71 müxtəlif olması nəticəsində yaranmış, maddi əsasa malik olan müxtəlifliklər onlar maddiyatının müxtəlif zaman ərzində mövcud və məhv olmasına imkan verir. Bunun əsasını isə filosof mürəkkəb maddələrin orta məzacda bir- birinə təsir göstərməsi ilə izah edir. Orta keyfiyyət məzacı- nı tərkibi azaldıqda və ya artıqda isə keyfiyyət və formada yaranmış dəyişikliklər zamanı cismin də məhvi labüddür. Filosofun «Məcmuəyi-rəsail» əsərində də «ümməhat» yəni «Analar» deyə adlandırdiğı dörd ünsür barəsində fikrilərinə rast gəlmək mümkündür. «Analar»ın ən aşağı mərtəbəsində torpaq, ondan yuxarı mərtəbəsində su, sonra hava, sonra isə od yerləşmişdir. Bu «Analar»dan yüksək mərhələ isə kainat hesab olunur. Həmçinin «törəmələrin» ən aşağı mərtəbəsi mədən, yüksək mərtəbəsi isə nəbatatdır. Bu da öz növbəsində həm mədənə, həm də «Analar»a üstün gələrək, onları özünə tabe edir. Bu səbəbdən nəbatat inkişaf edir. Nəbatatdan yüksək mərhələ isə heyvanat aləmidir. Bu da mədəndən, nəbatatdan və «Analar»dan üstün olaraq, onları özünə tabe edir, nəbatatı öz xörəyinə çevirir. Hey- vanat aləmindən yüksək mərhələ isə insasndır. Bu da öz növbəsində Heyvanatdan, mədəndən, nəbatatdan və «Analar»dan üstün olaraq, onları öz cisminə tabe edir. İnsan öz ağlı və nitqi ilə dörd ünsürdən: mədəndən, nəbatatdan və heyvanat aləmindən fərqlənərək, çoxlu elmlərin və incə sənətlərin meydana çıxmasında xüsusi məharətə malkidir.» (24, səh.4). Məzac sadə cisimlərin formasını saxlayaraq, keyfiyyət dayaqlarının dəyişilməsilə özü də dəyişikliyə uğrayır. Çün- ki, cismin keyfiyyəti materiyaya təsir göstərərək, onun xa- lisliyini yaratmış olur. Bəzən formaların pozulması nəticə- sində bir-birinə zidd olan keyfiyyətlər yarana bilir. N.Tusi Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|