Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 66 nın varlığı vacib surətdə mövcud olan təbiilər üçündür. Yu- xarıda göstərdiyimiz kimi təbiətşünas filosoflar cisimləri sadə və mürəkkəb olmaqla da iki qrupa bölmüşdü. Bunların haqqında bir az bəhs etmişdik, Tusi sadə cisimlərin qurluşu barədə dörd konsepsiyanın mövcudluğunu xatırlayıb, so- nuncunu öz dünyagörüşünə uyğun bilib, peripatetik əsaslar- la təhlil etmişdir. Bu dörd konsepsiyanın fikirlərini ətraflı surətdə şərh edərək, atomistlərin, mütəkkəlimlərin və ilahiyyatçıların ci- sim haqqındakı düşüncələrinə peripatetizimin məntiqli ide- yaları ilə qarşı qoyur. Sadə cisimlərin müxtəlifliyini təkcə fiqurlarda görən atomistlərin və cismin sonsuz sayda atom- lardan mövcud olması haqqında mütəkkəlimlərin fikirlərini tamamilə rədd edən Tusi cismin zərrəciklərdən, hissəcik- lərdən ibarət olması fikri ilə razılaşır. Lakin, gerçək surətdə mövcud olan cisim hissəcikləri sonsuz bölünməyə qadirdir. Bu dörd fərziyyədən atomistlərin cisim haqqındakı fikirləri Tusiyə görə əsassız və qeyri-mümkün mülahizələrdir. Materiya və formanın nisbətindən meydana çıxan cisim mahiyyətə malik olmaqla, eyni zamanda maddi dünyanın özəyini də yaratmışdır. Sadə cisimlərin təbii formasının tə- bii kürə olmasına və bütün cisimlərin özünəməxsus forması olmasına inam bəsləyirdi. Tusiyə görə hər bir ayrı cisimin məkanı və bu məkanın sərhədləri vardır. Bütün cisimlərin sonlu olmasına digər məşşaşi filosofları ilə Tusi eyni qə- naətə gəlirlər. Cisimlərin sonlu olmasına, onların məhv ol- masının səbəbini dörd ünsür arasındakı müvazinətin pozulmasında görür. Cismi digər cisimlərdən fərqləndirən məkanı onun əhatəsində yerləşən digər cisimlər üçün pozulmaz bir sər- həd yaradır. Və elə bu səbədəndir ki, bir cisim bir-biri ilə NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 67 ziddiyyət təşkil edən iki xüsusiyyəti qəbul edə bilməz. Müəyyən səbəbin nəticəsində isə cisim bəzi keyfiyyət də- yişikliklərinə məruz qala bilər. Məsələn, cisimi qızdırmaq nəticəsində qızır, soyutmaq nəticəsində isə soyuyur. Sadə cisimləri öz keyfiyyətinə görə fərqləndirərkən Fa- rabinin bu barədə yaratdığı ideyalara öz dəstəyini verir. Ən bərk cismin torpaq, ən yumşaq və axarlığa doğru çox meyl edənin hava, ən aşağı tempuraturda bərqərar olanın su, ən yüksək tempuraturda isə varlığını qoruya bilənin od olması qənaətinə gəlir. Tusi «İşarələr və qeydlər» adlı elmi-fəlsəfi traktatında bu mövzuya ətraflı və konkret fikirləri ilə toxunmuşdur. Bütün cisimlər eyni bir substansiyadan yarandığı üçün eynilik təşkil edir, biri digərinə çevrilir. Formaca müxtəlif- lik təşkil edən cisimllərin ən saf halı göylər aləmində möv- cuddur. Yer üzərində isə materiya cəhətdən eynilik təşkil etsələr də, saflığına və nəcibliyinə görə müxtəliflik yaran- mışdır. Buna səbəb isə onların bir-birindən fərqli formaya malik olmaları və mahiyyət etibarilə formaların dəyişkən olmasıdır. Hərəkətin və məkanın da cismə xas olmasına və hərə- kətin müxtəlif növlərə bölünməsinə də dair Tusi fəlsəfəsin- də fikirlər mövcuddur. Bu fikirləri də İbn Sina və Bəhmən- yar dünyagörüşünə əsaslandıran Tusi dairəvi hərəkəti və düzxəttli hərəkəti bir-birindən fərqləndirmişdir. Dairəvi hə- rəkəti düz xəttli hərəkətdən fərqli olaraq məkandan məkana deyil, bir vəziyyətdən başqa bir vəziyyətə doğru meyl edir. Əgər cisim özünə zidd olan digər cisimlə yaxınlaşmış- dırsa, onun hərəkəti düzxətlilikdən dairəviliyə doğru meyl etmiş olur. Bunun digər bir nəticəsində isə cisimin sürəti ləngimiş olur. Filosofun təbirincə desək, göy cismlərinin Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 68 hamısında, ünsüri cismlərin isə öz daxilində dairəvi hərəkt mövcuddur. Cisimlərin daxilində gedən hərkət nəticəsində əmələgəmə (kövn) baş verir. Həmin hissəciklərin kürələş- məyə olan meylinin nəticəsində hissəciklər bir-birindən qopub ayrılır və təklənmə aləmi meydana çıxır. Dairəvi hərəkət edən cisimlərin ən səciyyələndirici xüsusiyyəti hansısa bir mərkəzin ətrafında dövr etməsidir. Aristotel fəlsəfəsində hərəkət kateqoriyası böyük ma- hiyyət kəsb etdiyindən bu termininin izahına aristotelçi- lərdə nəzər yetirmişlər. Düzxəttli hərəkətin nəticəsində qalxma və düşmə hadisələri yaranmışdır ki, bu da cismin mərkəzdən və ya mərkəzə istiqamət olması ilə izah olunur. Təbii hərəkətin dövri və düzxəttli hərəkət olmasının izahını verdikdən sonra, məcburi hərəkəti və aksidensiyaya görə olan hərəkəti fərqləndirmişdir. Aksidensiyaya görə olan hərəkət və məcburi hərəkət birinci göstərilən təbii hə- rəkətdən əsaslı bir surətdə ayrıılıq təşkil edir. Cisim hərəkət edən başqa bir cisimin tərkibində olduqda aksidensiyaya görə olan hərəkət baş verir. Bu zaman cisim özünə aid ol- mayan yerdən yenə də özünə aid olmayan yerə köçür. Mi- sal olaraq şkafın içərisindəki əşyaların hərəkətini göstərmək olar. Cisim aid olduğu yerdən digər aid olduğu yerə, mahiy- yətindən kənar bir səbəb ilə hərəkət etdirdiyi zaman məc- buri hərəkət baş verir. Məcburi hərəkətin ən səciyyəvi cə- həti digər bir cismin təsiri ilə yaradılmasıdır. Bunların hər ikisi özündən olan təbii hərəkətdən fərqli keyfiyyətə ma- likdir. Od, su, hava və torpaq kimi sadə cisimlərin keyfiyyətini izah etdikdən sonra onların bir-birinə zidd olmasını gör- müşdür. Bunlardan müxtəlif təsirlərə malik olan sadə ci- Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|