Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 63 yanın əsası, təməl daşı və dövretməsinin səbəbidir. N.Tusi bu fikirlərini İbn Sina və Bəhmənyarın fəlsəfəsindən gö- türərək, məsələyə öz subyektiv münasibətini bildirmişdir. Materiya və forma barədə özündən əvvəlki fikirləri də- rin tədqiq etdikdən sonra müəyyən nəticəyə «Əxlaqi-Na- siri» və «Əsas əl-iqtibas»da gəlir. Göstərdiyimiz kimi ma- teriyanın mücərrəd və konkret formalarını fərqləndirən fi- losof formanı qəbul edənin yalnız konkret materiya olması qənaətinə gəlir. Hər hansı bir mütləq materiya isə formanı qəbul etdikdən sonra, aktuallıqdan potensiallığa keçərək konkret materiyaya çevirilir. Peripatetiklərin forma anlayışı ilə Aristotelin yaratdığı «formalar forması» anlayışı arasında fərq mövcuddur. Bu fərq «formalar forması»nın Tusinin nəzərində tutduğu «cismin forması»na deyil, «vacib varlıq» anlayışına uyğun gəlməsindədir. «Həyulə» terminini bəzi nəzəriyyəçilər maddə, bəziləri isə «ilk maddə» kimi qəbul etmişdir. Yaratdığı elmi-fəlsəfi dünyagörüşünün sistematikilyi və dəqiqliyi ilə seçilən İbn Sina bu iki termin arasındakı incə fərqi nümayiş etdirmiş, «həyulə»ni ilk səbəbin ilk nəticəsi kimi dəyərləndirmişdir. «Bütün təbiət maddələrinin isə bir mənəvi mahiyyəti, yəni həyuləsi vardır və elə bu səbəbdən də onların biri digə- rindən üstün deyildir. Lakin, ünsürlər bir-biri ilə əlaqəyə girdiyi zaman ilk materiyanın yaratdığı bərabərlik pozulur, xarakter və şərəfdə cismin maddələri arasında uyğunsuzluq yaranır.» (35, səh.49). Tusi İbn Sinanın fikirlərini təsdiq- ləyərkən mövcud zamanda materiyalar arasında fərq olması aspektindən bu mövzuya yaxınlaşır. Heyvanat aləmini nəbatətdən, nəbatətı minerallardan üs- tün tutan filosof yer üzündəki mövcud olan bütün materiya- ların ən şərəflisi və ən kamili insanda mövcud olur. Bu üs- Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 64 tünlüyü təkcə şərəflə deyil, birinin digərindən quruluşuna görə də mürəkkəb olması ilə izah edir. Dərrakəyə məxsus olan heyvanat aləmi digərindən üstün materiyaya məxsusdur. Bir dərəcənin sonuncu, təkamül nöqtəsini, başqa bir dərəcənin ilk həddi kimi qəbul edən Tusi, iki dərəcə arasında olan materiyaları keçid materiyaları kimi izah edir. Minerallardan olan materiyanın dialektik inkişafının nəticəsikainatın əşrəfi və incisi olan insanda bərqərar olur. «Xüsusiyyətlərinə görə bütün mineral və bitki formalarına bərabər olan insan heyvanlar aləminin ən şərəflisi olmaqla vacib varlığa daha yaxındır.» (35,səh.52). Məşhur fəlsəfə tədqiqatçısı M. Dinosoyevin fikrincə N.Tusi nin materiya və forma haqqındakı mülahizələri antipodik xarakterlə səciyyələnir. Dinosoyev belə bir qənaətə gəlir ki, Tusinin «Əxlaqi-Nasiri» və «Əsas əl-iq- tibas» əsərində materiya və formanı materialist cəhətdən, «Vacibin isbatı», «Cəbr və qədr», «Tətimənət» əsərlərində isə idealist cəhətdən izah edir. Tədqiqatçı materiya və formanın hansının əvvəl mövcud olması haqqındakı Tusinin ziddiyyətli fikirlərini şərh etməzdən əvvəl bu mövzu ətrafında uzun müddət araşdırma aparmışdır. Tusinin idealist fikirlərini ortaya çıxardarkən gəldiyi nəticəni «Nəsirəddin Tusinin fəlsəfəsi» adlı araşdırmada göstərən Orta Asiyalı tədqiqatçı M. Dinoşeyevin fikrlərinə həmyerlisi M.N.Boltayev də şərik çıxır. Bu fikirlərin isti- nad nöqtəsi isə, Tusinin hər hansı bir şeyə forma veməzdən əvvəl formanın nəfsdə yerləşməsi haqqındakı müddəa idi. M.N.Boltayev və M. Dinoşeyevin bu nəticəyə gəlmə- sinin əleyhinə Azərbaycan fəlsəfə tarixçisi Z.C.Məmmədov özünün məntiqli və dolğun tədqiqatı ilə qarşı qoymuşdur. Materiya ilə formanın ayrılmazlığı və bölünməzliyi haq- NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 65 qındakı peripatetik fikirlərin olmasını irəli sürərək, Tusinin bu məsələyə son dərəcə elmi cəhətdən izah etməsini irəli sürmüşdür. Materiya və formanın gerçək şərhini verən Tusi orta əsrlərin dini ideologiyasının təsiri ilə idealizmin təməl qaynaqlarına meyl etməsi təbiidir. Z.Məmmədovun düşün- cə tərzinə görə bütün Şərq aristotelçiləri kimi Tusi də ma- terializm və idealizm cərəyanları arasında tərəddüd edərək, hər ikisinə doğru meyl etmişsə də heç bir cərəyanın da- vamlı təbliğatçısı olmamışdır. Forma ilə materiyanın zaman cəhətdən hansının ilk ol- ması fikrinə münasibət bildirən Tisi bu mövzunu dialektik cəhtdən şərh etmişdir. Formanı materiyanın təzahürü adlan- dıraraq, materiyanın zamanca formadan əvvəl olmasına inam bəsləyirdi. Bəzi tədqiqatçıların nöqteyi-nəzərincə ya- naşsaq, Tusi materiya ilə formanın bir-birinə bağlılığı ba- rəsində Aristoteldən də qabağa getmişdir. Mümkün varlığın substansiyaları olan materiya və mövcudluğu arasındakı zaman məsafəsinin çox az olmasını qeyd etmişdi. Materiya və formanın bir-birinə olan nisbətində ünsür- lərin mövcud olması və ya olmaması məsələsi ilə bağlı ol- ması Tusini hər zaman düşündürmüşdür. Materiya ilə for- manın bir-birinə bağlı olması və bir-birinin səbəbi olması, fikirində Tusi Arisroteldən də irəli getmişdir. Materiya bir formanın məhvindən sonra yeni yaranmış formada öz mövcudluğunu qoruyub saxlamağa müvəffəq olur. Nəsirəddin Tusinin qənəatincə materiya və formanın birlikdə mövcud olması «cisim» adlı məfhumun ortaya çıx- masına səbəb olur. Cisimləri müxtəlif qruplara bölərək, hər qrup barəsində öz mülahizələrini qeyd etmişdir. Cisimin uzunluq, enlik və dərinlikdən ibarət fasiləsiz kəmiyyətdən təlim üçün, bir də üçölçülü olmasını fərz etdiyi substansiya- Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|