Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 51 qabiliyyətinə də malik olan Tusi ədəbiyyatşünaslığa aid «Rəməl haqqında» adlı bir əsər də yazmışdı. «İki mülahizə haqqında mülahizə» adlı əsərində kəlam təliminin teoloqu H. Qəzali ilə məşhur peripatetik filosofu İbn Rüşd arasındakı polemikanı da tədqiq etmişdir. Nəsirəddin Tusi öz ənənəsinə sadiq qalaraq peripatetik fəlsəfəsini hər dəfə olduğu kimi, bu dəfə də cəsarətlə təbliğ etmiş, onu kəlamın bu doqmatik və sxolastik hücumla- rından müdafiə etmişdir. Özünün dini əqidəsi isə şiəliyin imamət qolu olan Tusi bu sahəyə dair «İmamətə dair traktat», «Təcridul-etiqad» («Kəlamın təcridi»), «Fusulun- nəsiriyyə» («Nəsir fəsilləri») kimi əsərlər də yazmışdır. Altı məqsəddən (bölmədən) ibarət olan «Kəlamın təcridi» fəlsəfə ilə yanaşı, imamətə dair də öz fikirlərini yazmışdır. Hacı Xəlifə adı ilə tanınan alim orta əsrlər dövründə Nəsirəddin Tusinin bu əsərinə ona yaxın izahat, otuzdan çox haşiyə və ondan çox şərhlər yazmışdır. Üç fəsildən ibarət olan «İmamətə dair traktat» əsərində ardıcıl olaraq nübüvvət (peyğəmbərlik), imamət və zühur məsələləri haqqında söhbət açılır. Bu əsəri ilə şiəliyin rəsmi ideologiyasını yaradan Tusinin şiə ilahiyyat təlimini hazırlaması fikri ilə Şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə də şərik çıxır. On iki imamın müqəddəs olmasına və sonun- cun nə vaxtsa zühur edəcəyinə inanan Tusi bu əsərində imamın (rəhbərin) hansı rola malik olmas, imamın kimlər tərəfindən seçilməsi məsələləri haqqında da öz fikirlərini «İmamətə dair traktat»da qeyd etmişdir. İmamiyyənin məşhur kəlam alimlərindən biri olan Nəsirəddin Tusi şiəlik təriqətinin ən önəmli və ən etibarlı mənbələrindən sayılır. Nəsirəddin Tusinin imamətə dair yazdığı digər əsərlə- rindən biri də «Nəsir fəsilləri» adlandığını söyləmişdik. Bu Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 52 əsərin sonunda yazdığı «cəsədlərin həşri»nin yəni, ölümdən sonra dirilmənin mümkün olduğunu islam prinsiplərinə əsaslandıran filosof bu mövqe ilə razılaşması zamanı Şərq peripatetiklərindən kənarda qalır. Bu fikirləri türk fəlsəfə tarixçisi Hilmi Ziya Ülkən «İs- lam fəlsəfəsinin qaynaqları və təsirləri» kitabında təsdiq edir. Bu əsərin əvvəlində tövhid, ədalət, nübüvvət və ima- milik haqqında ətraflı bəhs edən filosof ilahiyyat məsə- lələrini, Quranın təfsirini əsasən şiəliklə bağlamışdır. Tusi bu məsələdə şagirdi Əllamə əl-Hilli ilə eynilik təşkil edən baxışları şiəliyin imamilər qolunun əsasını təşkil edir. Yaradılmışların iradə azadlığı məsələsinə də toxunan Tusi bu sahəyə aid «Cəbr və Qədr» («Məcburiyyət və alın yazısı») əsərini yazmışdır. On fəsildən ibarət olanbu əsərdə iradə azadlığına orta mövqeydən yanaşmış, nə cəbərilərin, nə də qədərilərin fikirlərini müdafiə etməmişdir. Məsələyə öz münasibətini bildirən filosof cəbərilərin və qədərilərin hansı fikiri müdafiyə etdiyinin izahını vermişdir. İlahi deteminizimi qəbul edən cəbərilər və bu determi- nizi qəbul etməyən qədərilərin fəlsəfi fikirlərinin mahiy- yətini Tusi «Cəbr və Qədr» əsərində düzgün bir biçimdə açıqlayır. Əgər cəbərilərə görə insan öz əməllərinin yara- dıcısıdırsa, qədərilərə görə isə yeganə fəaliyyət mənbəyi insan deyil, Allahdır. İnsanın bütün gördüyü əməllərin Allah tərəfindən məcbur edildiyini iddia edən cəbərilərin və insanın azad iradəyə sahib olması ideyasını irəli sürən qədərilərin mövqeyi Tusinin «Cəbr və Qədr» əsərində ətraflı təhlil edilir. Cəbərilərin və qədərilərin hər ikisinin ideyalarının haqsız olduğunu bildirərək bu məsələyə obyektiv bir qiymət verir. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 53 Peripatetik fikirləri müdafiə edən filosof sufizmə, panteizimə də biganə qala bilməmişdir. Sufi-panteist ədə- biyyatının masterpiesi hesab olunan «Həqiqətlərin məğzi» əsərini ərəbcədən farscaya tərcümə etmişdir. Bu əsərin müəllifi «Öldürülmüş filosof» adı ilə məşhur olan Eynəl- qüzat Miyanəçinin fəlsəfəsi Nəsirəddin Tusiyə böyük təsir bağışlamışdır. Nəsirəddin Tusinin yardıcılığında ictimaiyyət, müsi- qişünaslıq, mineroligiya və tibb haqqında əsərlərə də rast gəlmək mümkündür. Tibb elmini təbiət elmləri ilə birgə öyrənən alim tibbin fəlsəfi problemlərinə aid əsər də yazmışdır. Nəsirəddin Tusi cərahiyyə elminin yetərincə inkişaf etməməsini də vurğulayırdı. Yuxarıda göstərilənlərdən və adı çəkilməyən onlarca əsərlərində Nəsirəddin Tusi hər zaman açıq dünyagörüşə, zəngin elmi yaradıcılğa sirayət etmişdir. Nəsirəddin Tusinin əqidəsinə görə elmi biliklər insanları xöşbəxt bir gələcəyə aparacaqdır, bu gələcəyin tez yetişməsi üçün insanlar yalnış zəngin elmi yaradıcılıq yolu keçməlidir. Bəlkə də Tusi bu sahədə insanlara nümunə yolu keçmişdir. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|