Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 42 verdiyi cədvəllərdən istifadə edirmiş. Professor Həbibulla Məmmədbəyli bu əsərdə uzunluq dairəsinin ölçüsü- nü Qrinviçdən 34-35 dərəcə qərbdən götürüldüyü fikirinə əsaslanaraq, belə bir fərziyyə irəli sürmüşdü ki, Tusi hələ X. Kolumbdan çox-çox əvvələr materikin varlığından xəbərdar imişlər. Çünki, Qrinviçdən 34-35 dərəcə qərbdə yerləşən uzunluq dairəsinin ölçüsü də elə məhz Cənubi Amerika materikinin şərqinə aid olan ərazilərdən keçir. Görünür ki, Kolumbun Hindistana dəniz yolu axtarmaq bəhanəsilə dünya səyahətinə çıxmasına cəsarət verən də elə məhz Tusinin «Zic-i elxani» əsərində verilən məlumatlar olmuşdu. Bu da bizə bunu deməyə əsas verir ki, Tusi bilavasitə olaraq böyük coğrafi kəşlərin yaranmasında da bir vəsilə rolunu oynamışdı. Alman astronomu İohann Keplerin ( 1571 - 1630) 1627-ci ildə hazırladığı «Tabulae Rodolphinae» («Rudolf сədvəlləri») adlı əsərə qədər 350 il boyunca astronomiya sahəsində «Zic-i elxani» əsəri əsas mənbə kimi istifadə olunmuşdur. İstanbulun Kandilli rəsədxanasının kitabxa- nasında bu əsərin bir nüsxəsi qorunub saxlanmışdır. H. Məhəmmədbəyli «Zic-i elxani»nin bir nüsxəsini də Tusinin oğlu Əsiləddin Həsən tərəfindən köçrüldüyünü və bu nüsxənin Paris kitabxanalarında olduğunu da qeyd etmişdir. Tusinin astronomiyaya aid həsr etdiyi əsərlərin içəri- sində on üç risalədən ibarət olan «Təhrir-əl Macəsti» əsəri də özünəməxsus bir yer tutur. Ptolomey düşüncəsi üzərində yazılan bu əsərdə Tusi Ptolomey astronomiyasına böyük qiymət verirdi. Tusi bu əsərində də astronomiyaya aid özünəməxsus fikirlər söyləmişdir. Alimin qələmə aldığı NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 43 «Təhrir-əl mütavassitat» əsərində də onun astronomiya, hənədəsə və cəbr elminə aid orjinal fikirləri toplanmışdır. Tusinin təbiətşünaslığa dair irəli sürdüyü fikirlərin içərisində təbiət cisimlərinin bir-birindən təcrid olunma- ması, bir-biri ilə möhkəm bağlı olması haqqında müla- hizələr aparıcı yer tutur. Məşhur astronom təbiətşünaslığı fəlsəfə ilə əlaqələndirərək qeyd edirdi ki, təbiət insanların elmi idrakının obyekt mərkəzinə çevrilməlidir. Nəsirəddin Tusinin üzərində ən çox işlədiyi əsrlərindən biri də «Həll əl-müşkülat» yəni «Problemlərin həlli» deyə tanınır. İbn Sinanın «İşarələr və qeydlər» tarktatına həsr etdiyi bu şərhi daha çox fəlsəfi məna kəsb edir. Həyatının iyirmi ilini bu kitabın şərhinə həsr edən filosof İbn Sinanın peripatetik fəlsəfəsini təbliğ edərək, onu cəhalət və fanatizm pərdələrindən azad edə bilmişdi. Ələmut qalasında həbsdə olarkən tamamladığı bu əsərində Tusi İbn Sinanın «İşarələr və qeydlər»i müsəlman teoloqu Fəxrəddin Razinin ilahiyyat nöqteyi nəzərincə verdiyi şərhdən uzaqlaşdırmağa çalışmışdır. Çünki, Fəxrəddin Razi İbn Sinanın fələsəfəsini şərh edərkən, bu məsələyə sxolastik mövqeydən yanaşmış, onu mütəkkəlimlərin kəlama əsaslandırdığı dünyagörüşü mövqeyindən şərh etmişdi. Nəsirəddin Tusi isə Fəxrəddin Razinin əksinə olaraq bu əsərin mövzusunu məşşaşiyə (Şərq peripatetizimi) təliminə yaxın olduğunu subut edə bilmişdi. İbn Sinanın bu əsərini onun davamçısı Əsirəddin Əbhəridən mükəmməl bir sutətdə öyrənən filosof Fəxrəddin Razinin dolaşıq və məntiqsiz şərhini aydın bir biçimdə təkzib edərək, İbn Sinanın fələsəfəsinin orjinallığı və dəqiqliyi ilə hansı səviyyədə olduğu işıqlandırılmışdır. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 44 Tusinin Azərbaycanda riyaziyyat elminə böyük təkan verməsi danılmaz bir faktdır. «Nəsirəddin Tusi riyaziyyatın müxtəlif sahələrinə (cəbr, həndəsə, triqonometriya, ədədlər nəzəriyyəsi və s.) aid 30-dan çox əsər yazmışdır. Bunlardan «Təhriri-Öqlidis» («Evkilidin şərhi»), «Şəkl ül-qita» («Tam dördtərəfli haqqında traktat» və ya «Kəsişmələr şəkli»), «Cəmi əl –hesab bit-taxt və-ə-turab» («Tozlu lövhənin kömyilə hesab məcmuəsi»), «Ər-risalə əş-şəfiyə ən şəkk fi- əl-xütut əl-mütəvəziyyə» («Paralel xətlər haqqında şübhənin aradan qaldırılması»), «Kitab əd-dərbə və-əl- qismə» («Vurma və bölmə haqqında kitab»), «Risalət fi əl- hesab və-əl-cəbr» («Hesab və cəbr əsəri»), «Risalə fi annahi la yunkinu ən yactamu a min ədədaun mürəbba ayn fərdayn ədəd mürəbba» («İki ədədin kvadratları cəminin kvadrat ədəd olması haqqında əsər»), «Ət-Tərbi əd-Daira» («Dairənin kvadraturası») kimi əsərləri göstərmək olar.» (Az.En.səh.558) Nəsirəddin Tusinin yazdığı məşhur əsərlərindən biri də uzun zaman Şərq və qismən də Qərb ölkələrinin məktəblərində həndəsə dərsliklərinə çevrilən «Təhrir- Öqlidis» («Evkilidin şərhi») adlı əsəridir. Məşhur yunan riyaziyyatçısı Evkilidin həndəsi üsullarını və ya həndəsənin təhriri haqqında yazılmış bu əsər həndəsənin inkişafına əsaslı bir surətdə təsir göstərmişdir. Bundan əlavə olaraq Almagestin də həndəsəsinə və astronomiyasına aid çoxlu şərhlər yazan bu iki yunan alimlərinin həndəsəsi arasındakı oxşar və fərqli cəhətlərini bir sıra əsərlərində təhlil etmişdir. «Təhrir-Öqlidis» əsəri 1594-cü ildə ərəb dilində Romada, 1567-ci ildə latın dilində Londonda çap olunmuşdur. «Təhrir-Öqlidis» («Evkilidin şərhi») əsəri 15 Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|