Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 30 laşdıraraq ondan əxlaq barəsində bir əsər yazmasını xahiş edir. Bu xahiş əslində gəncliyində belə məşhur olan bu böyük alimin iyirmi altı illik əsarətdə yaşamasının başlanğıcı idi. Cavanlığında belə diqqət mərkəzində olan Xacə Nəsirəddin Tusinin ömrünün iyirmi altı illi ismaililə- rin nəzarəti altında, ömrünün iyirmi iki ilini isə ismaililərin əsas stateji obyekti olan Ələmut («Qartal yuvası») qalasının həbsxanasında keçirmişdi. Tusinin Ələmut qalasında zindana atılmasına səbəb onun Abbasi xəlifəsinə gizli məktub yazması və bu məktubda ismaili firqəsindən Bağdad xəlifəsinə şikayət etməsi olmuşdu. N.Tusinin dini-siyasi təriqət olan İsmaililərin nifrət etdiyi Kuhistan valisi Əbülfəth Əbu Şihabəddinlə olan əlaqəsi və Abbasi xəlifəsi Mütəsimə (1242-1258) dair mədhnamə yazması və ismaililərin özbaşına hərəkətlərin- dən şikayət etməsi onun İsmaililər tərəfindən Ələmutda həbs olunmasına səbəb oldu. Astronomiya elminə böyük önəm verən İsmaililər N.Tusi nin elmi biliklərini nəzərə alaraq onun oldürülməsini məsləhət bilmədilər. Bu dövrün ən zəngin kiatabxanalardan birinin Ələmut qalasında ol- ması və burada yerləşdirilən münəccimlik cihazları sayə- sində filosof burada da öz elmi fəalyyətindən əl çəkmirdi. XIII yüzilliyin əvvəllərində başlayan monqolların amansız yürüşlərinin sonunda İsmaililər dövləti də diz çökdü. Əslində islamın qatı düşməninə çevrilmiş bu terrorçu təşkilatın varlığına 1256-cı ildə son qoyan Hülakü xan Nəsirəddin Tusini də iyirmi altı illik (1230-1256) əsarətdən azad etdi. 1256-cı il noyabrın 20-də zindandan azad edilən N.Tusi Hülakü xanın xahişinə əməl edib, onun yanında məsləhətçi qaldı. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 31 Ali monqol xaqanı Menkü xan qardaşı Hülakü xana Nəsirəddin Tusi barəsində xüsusi göstəriş vermişdi. Həndəsəyə aid mükəmməl biliyə malik olan Menkü xan elmə və elm adamlarına yüksək qiymət verirdi. Pekin şəhərində rəsədxana tikdirmək istəyən Menkü xan Tusinin elmi biliklərindən istifadə etmək istəyirdi. Lakin, Menkü xanın Cənubi Çinlə müharibəyə başı qarışması səbəbindən onun bu planı yarımçıq qaldı. İsmaililərin qan tökülmədən Hülakü xana tabe olma- sında böyük rol oynayan Nəsirəddin Tusi monqol elxa- nının yanında böyük nüfuza malik idi. Nəsirəddin Tusinin göstərişinə əməl edən Hülakü xan Bağdadı işğal etdi. Bu hadisədən sonra xanın böyük etimadını qazanan filosof Marağa Rəsədxanasının tikilişinə razılıq və bu tikintiyə sərf olunması üçün Bağdad yaxınlığındakı ərazilərdəki vəqf torpaqlarından 20 min dinar qızıl pul ala bilmişdi. Rəsədxananın tikintisi üçün Marağanı seçən Tusi tikinti işlərinə də şəxsən ösü rəhbərlik etmişdi. Ömrünün 12 ilini (1259-1271) bu tikintinin tamamlanmasına sərf edən alim tunc, qızıl və gümüşdən ibarət ulduz qlobusu da hazırlatmışdı. Bu qlobus Almaniya muzeylərində indi də qorunub saxlanılmaqdadır. XIII əsrin ən qabaqcıl və ən təkmilləşdirilmiş rəsədxanasında çoxlu cihazlara da rast gəlmək olurdu. Burada ixtira olunan astronomik cihazlara başqa ölkələrdə də rast gəlmək olurdu. (49, səh.185.) Nəsirəddin Tusinin geniş fəliyyəti sayəsində Şərq dünyasında ilk çoxsahəli elm ocağına çevrilən rəsədxanada ərəb ölkələrindən, Hindistandan, Çindən, Monqolustandan, Avropadan gələn alimlər burada elmi-tədqiqatlarla məşğul olur, müxtəlif elm sahələrinə aid araşdırmalar aparırdılar. Haqqında «Elm və müdrikilik evi» deyə bəhs olunan bu Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 32 rəsədxanada Günəşin və Ayın tutulması barədə əvvəldən dəqiq məlumat verilirdi. Əndəlüsdən Çinə qədər geniş bir ərazidən bu rəsədxanaya çalışmağa gələn astronomlar burada 12 il boyunca davamlı olaraq elmi işlə məşğul olurdular. Bu barədə Tusi özünün «Zic-elxani» adlı əsərində də məlumat verirdi: «Hülakü xan ətraf vilayətlərdən astrono- mik müşahidələr apara bilən alimləri çağırmağı tələb etdi: Dəməşqdən Muüəidəddin Ordini, Mosuldan Fəxrəddin Marağayini, Tiflisdən Fəxrəddin İxlatını, Qəzvindən Nəcməddin Dəbiranini.» (111). Marağa rəsədxanasında eyni zamanda bu dövrdə elm aləmində məşhur olan Qüt- bəddin Şirazi, Şəmsəddin Şirvani, Cəmaləddin əz-Zeydi Buxari, Fao Mun-çi və başqaları gərgin olaraq öz elmi tədqiqarları ilə məşğul idilər. Bütün bu uğurlarına və astronomiya sahəsindəki təkzi- bedilməz nailiyyətlərinə görə dünya alimləri N.Tusinin astronomiya sahəsindəki xidmətlərini heç zaman unutma- mış, Ayın ərazisindəki muəyyən yeri də N.Tusinin adı ilə adlandırmışlar. «O elmlərin təsnifatına və Kainatın dərk edilməsinə dair bir sıra dialektik tərifi, Ayın və Günəşin tutulmasını, işığın sınmasını, göy qurşağının yaranmasını materialist baxımdan izah etmişdir.»(21, səh.231) Ömrünü ictimai-siyasi həyatda da fəal iştiraka sərf edən filosof Hülakü xanın 1265-ci ildə vəfatı ilə əlaqədar olaraq hakimiyyətə sahib çıxan Abaqa xan (1265-1282) da atasının ənənəsinə sadiq qalaraq N.Tusi ni özünə vəzir təyin elədi. Həyatının qalan hissəsini vəzirliyə sərf edən filosof 15 ilə qədər rəsədxananın elmi rəhbəri olmuş, bu iki ağır məsuliyyətli işi çox şərəflə yerinə yetirə bilmişdir. «N.Tusi 1274-cü ilin əvvəllərində Marağadan Bağdada Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|