Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 17 olan və bu dövrdə tarixi şəxsiyyət kimi formalaşmağa başlayan Nəsrəddin Tusinin fədakarlığı və yüksək intellekti sahəsində bu göstəricilər daha da inkişaf etməyə başladı. Bu dövrdə müsəlman intibahı da öz tərəqqi dövrünü keçirirdi: «XIII əsrdə Hülakü xanın hakimiyyəti (1256- 1265) islam konteksində elm, ədəbiyyat, fəlsəfənin yenidən dirçəldilməsi bir tərəfdən Şərq məşşailiyinin yayılması digər tərəfdən sufiliyin güclü təsir dairəsi başqa bir tərəfdən, ictimai-sosial sferanı bütünlükdə əhatə etmişdi. Şərq fəlsəfəsinin mahiyyətində sufizm hakim mövqeyə malik olsa da, bu dövr müsəlman intibahı kimi xarakterizə olunur.»(15, səh.313). Azərbaycanın ictimai-iqtisadi, mədəni və siyasi həya- tına onun sərhədlərinin sabitliyinə, dünyagörüşünə, mənə- viyyatına dilinə və başqa sahələrinə Hülakülər dövlətinin uzun müddət mövcud olması amili də öz təsirini göstərə bilmişdir. Çünki, bu dövlətin idarə edilməsində, monqol elxanlarına obyektiv və subyektiv təsir göstərməsində, on- lara yalnız doğru addın atmasında Nəsrəddin Tusinin oynadığı rol misilsiz bir qüvvəyə malikdir. Hülakülər dövründə ilk əvvələr həddən artıq sıxışdırılan və öz əmlakı monqollar tərəfindən qarət olunan yerli feodallar da tədricən öz mənafeyini qorumağa müvəffəq oldu. Monqolların ilk yürüşlərinin və həmçinin monqolların ağır vergi siyasətinin, yerli feodalların mülklərinin qarət olunmasının və işğalçılıq müharibələrinin ağır təsirinə bax- mayaraq, zaman keçdikcə Azərbaycanda elm və mədəniy- yət inkişaf etdi, iqtisadi həyatda irəliləyiş müşahidə edildi. Nəsrəddin Tusinin yaşayıb-yaratdığı dövrdə müsəlman dünyasının elm adamları müxtəlif elmlər sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etmişdi. Cəbri dəqiq elm səviyyəsinə Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 18 qaldıran müsəlmanlar eyni zamanda təhlili həndəsənin də əsasını qoydular. Triqonometriyada səthi üçbucaqlar və dairələri ilk dəfə kəşf edən müsəlman alimləri bütün elm sahələrində öz gücünü sınamışdı. Bu dövrdə müsəlman alimləri eyni zamanda planetlərin hərəkətini öyrənmək, ulduzları müşahidə etmək «Astronab» adlı cihazı da ilk dəfə ixtira etmişdilər. XIII əsrin sonlarında Azərbaycan tacirləri artıq dünyanın bir sıra ölkələri ilə ticarət əlaqələrini yenidən bərpa etməyə başladılar. Monqol yürüşləri zamanı böyük bir hissələri dağıdılmış Ərdəbil, Beyləqan, Marağa, Gəncə, Xoy, Səlmas, Naxçıvan, Şəmkir, Bərdə, və s. şəhərlər bərpa edildi. Bu dövrdə fəaliyyət göstərən Təbriz memarlıq məktəbi xüsusilə fərqlənirdi. Artıq Azərbaycan şəhərlərində də memarlıq sahələrində irəliləyişlər nəzərə çarpır, sənətkarlıq da öz mərhələsinə çatmaqda idi. Bu dövrdə mədrəsələrlə yanaşı zaviyələrdə, məscidlər- də, xanəgahlarda və Dar ül-Quran adlı yerlərdə əsasən şəriət, din ehkamları və Quranın tilavəti tədris olunurdu. Bu uşaqlara ayrı fənlər barəsində isə çox qısa məlumat verilirdi. Əsasən, orta təhsil tədris edən mədrəsələrin fəaliyyəti də monqol-tatar qoşunlarının hücumu zamanı dağıdılmışdı. Təhsilin «məzhər» adlanan formasında isə əsasən ustad öz şagirdi ilə müstəqil və fərdi məşğul olurdu. XIII əsrin sonlarında dağıdılmış mədrəsələr tədricən bərpa olunur və bu elm ocaqlarında yenidən tədris sistemi öz fəaliyyətinə başladı. Nəsrəddin Tusinin yaşadığı dövrdə Azərbaycanda elmi təlimlər iri şəhərlərdə tədris olunmuş mədrəsələrlə yanaşı, həm də fərdi surətdə tədris edilirdi. Dövrün bir sıra NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 19 məşhur və tanınmış elm adamları, şairlər, yazıçılar və din xadimləri əsasən fərdi tədrisin məhsulu idilər. Bu dövrdə Azərbaycanda məşhur olan mədrəsələr içərisində Təbrizdə «Qazaniyyə», «Fələkiyyə», «Şeyx Kə- maləddin Xocandi», «Dəməşqiyyə», «Qazi Şeyx Əli», «Məqsudiyyə», «Müzəfəriyyə», «Nəsriyyə», Şənbi Qazan- da «Şəfeiyyə», «Hənəfiyyə», Bakıda «Şah məscidi»nin mədrəsəsi və başqalarını nümunə göstərmək olar. Nəsrəd- din Tusidən sonra Elxanilərin saray həkimi və vəziri olmuş Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə «Rəbi-Rəşidi» şəhərciyi və «Darüş-Şəfa» («Şəfa evi») adlı elmi mərkəz yaradılmışdı. Bu dövrdə Təbrizdə tikilən «Rəbi-Rəşidi» adlı böyük elm şəhərciyi Şərqin inti- bah mədəniyyəti mərkəzinə çevrilmişdi. «Rəbi-Rəşidi» da- rülfünunu Bağdadın Nizamiyyə mədrəsəsindən sonra Yaxın və Orta Şərqin ən nüfuzlu təhsil müəssisi hesab olunudr. Belə fərdi tədris üsulunun yetirməsi olan haqqında söhbət açdığımız filosofun 1259-cu ildə tədris etdiyi Marağa Astronomiya Rəsədxanasında dövrün ən böyük kitabxanasına da rast gəlmək olurdu. Urgənc və Rey rəsədxanalarının əsasında yardilmış Marağa Astronomiya Rəsədxanasının tərkibində olan kitabxanada 400 mindən artıq əlyazmalar toplayaraq, onları qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Şərqdə elm və tədqiqat sahəsinə çevrilən bu rəsəd- xanada aparılan tədqiqatlar Avropa alimlərinin əsərlərində öz ifadəsini tapmışdır. O dövrdə fəaliyyət göstərən digər rəsədxanaların, məşhur Uluqbəy və Pekin rəsədxanalarının, habelə bir sıra Qərbi Avropa rəsədxanalarının fəaliyyətinə də müsbət təsir göstərə bilmişdi. Ərəb tarixçisi Muhammad ibn Şakir əl-Kütubi (...- 1363) «Fəvvatu əl-vafayat» adlı kitabında da bu rəsədxa- Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|