Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 8 ibn İshaq ibn Səbbah əl-Kindi (801-873), Əbu Nəsr Mə- həmməd ibn Məhəmməd ibn Tərxan ibn Uzlağ əl-Fərah əl- Farabi (870-950), Əbu Əli Hüseyn ibn Abdullah ibn Həsən ibn Əli İbn Sina (980-1037), Əbülhəsən Bəhmənyar ibn əl- Mərzban əl–Azərbaycani (993-1066), Əbu əl-Valid Mə- həmməd ibn Əhməd ibn Rüşd (1126- 1198), Siracəddin Mahmud Əbubəkr oğlu Urməvi (1198-1283), Xacə Nəsi- rəddin Əbucəfər Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Həsən Tusi (1201-1274) və başqaları bu cərəyanın ən güclü nüma- yəndələri idi. Bu dövrdə dünya fəlsəfə tarixinə Azərbaycanın töhfə etdiyi dahi filosoflardan biri olan ensiklopedik zəka sahibi, dövlət xadimi, görkəmli alim və mütəfəkkir Xacə Nəsirəd- din Məhəmməd Tusi fəlsəfə tarixində möhtəşəm bir iz qoymuşdur. Bu metafizik filosofun zəngin və orijinal irsi təkcə Şərq müsəlman dünyası tədqiqatçılarının deyil, Qərb araşdırmaçılarının da diqqətini özünə cəlb edə bilmişdir. Dünyanın bir sıra məşhur ensiklopedik filosofları ilə adı birgə çəkilən, bəşəriyyətin idrak tarixinin yaradıcıla- rından biri olan N.Tusi dövrünün ən parlaq simalarından biri olmuşdur. Orta əsrlərdə özünün inkişaf səviyyəsini Şərq yaradıcılığında biruzə verən fəlsəfə Azərbaycan xalqı- nın dünyagörüşündə də müəyyən izlər buraxmışdı. Daha çox Avropasentirizm mövqeyindən çıxış edən bəzi Qərb fəlsəfə tarixçiləri Şərq fəlsəfəsinə qarşı laqeyd münasıbət göstərsələrdə Orta əsrlərdə ərəbdilli filosofların yardıcılığı özünü daha qabarıq bir şəkildə biruzə verirdi. N.Tusi özünün çoxcəhətli yaradıcılığı, ensiklopedik zəkası, təkzibedilməz mütəfəkkirlik qabiliyyəti ilə təkcə Şərq fəlsəfəsinə deyil, ümumdünya təfəkkür tarixinə təsir edə biləcək bir yaradıcılıq yolu keçmışdir. N.Tusi fəlsəfə NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 9 ilə yanaşı astronomiya, riyaziyyat, optika, minerologiya, məntiq, etika və başqa elmlərə dair dünya şöhrəti qazanmış əsərlərin müəllifi olması onun tədqiqatçılarının müxtəlif elm sahələrindən olmasına səbəb olmuşdur. Gərgin əməyin nəticəsi olan Marağa rəsədxanasını qısa müddət ərzində Şərqin elm mərkəzinə çevirməyi bacaran bu böyük alim dövrünün bir sıra məşhur elm xadimlərini buraya toplamağa müvəffəq olmuşdu. N.Tusinin rəhəbrliyi ilə elmin müxtəlif sahələrinə aid qiymətli əsərlər də yazıl- mışdır. Əsasən astronomiya və həndəsəni əhatə edən bir sıra mükəmməl dərslikləri isə N.Tusi şəxsən özü yazmışdı. XIII əsrdə bu Azərbaycan filosofunun zəngin irsi tədqiq dairəsinə malikdir. Təkcə ərəb ölkələrinin, İran və Türkiyə- nin tədqiqatçıları deyil, bir sıra Avropa, rus və Orta Asiya tədqiqatçıları da bu işlə məsuliyyətli bit şəkildə məşğul olmuşlar və bu hərtərəfli, zəngin xəzinə öz layiqli qiymətini bütün dünyada tapmağa nail olmuşdur. Dünya fəlsəfə tarixinə dair araşdırmalar aparan bir sıra məşhur alimlər C.Zeydan, Ö.Fərrux, M.Rizəvi, H.Ziya, K.Brokkelman, İ.Y.Kraçovski, E.Braunun N.Tusi yaradıcılığına verdiyi yüksək qiymət xüsusilə təqdirə layiqdir. Əsərlərinin orijinallığı, mövzularının elmi dərinliyi ilə seçilən bu filosofun adına dünyanın bir sıra məşhur ensik- lopediyalarında, dünya kitabxanalarının kataloqunda da rast gəlmək mümkündür. N.Tusi haqqında ilk tarixi həqiqətləri şagirdlərinin yaradıcılığında ön plana çıxsa da, sonrakı dövrlərin məşhur tarixçiləri, salnaməçiləri və tərcümeyi-hal yazanları bu filosof haqqında geniş söhbət açmış, onun keçdiyi həyat yolu tarixin qaranlıq səhifələrindən işıqlan- dırılmışdır. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 10 N.Tusi yaradıcılığını dəyərləndirən professor Ağabala Rzayev belə yazırdı: «N.Tusi elmin bütün sahələri ilə intensiv məşğul olan bir akademiyadır. N.Tusi hər gün hamımızın müraciət etməyə ehtiyac duyduğumuz ensiklo- pediyadır.» (65, səh.19.) Şərq peripatetiziminin ən önəmli nümayəndələrindən biri kimi məşhur olan Nəsirəddin Tusi yaşadığı dövrdə «üçüncü müəllim» kimi də tanınmışdı. Onu da qeyd edək ki, «birinci müəllim» qədim yunan filosofu və ensiklopedik alimi Aristotel (e.ə.384-322), «ikinci müəllim» isə türk mənşəli ensiklopediyaçı alimi Əbunəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd əl-Fərabi (870-950) idi. N.Tusi irsinin öyrənilməsinə təbii ki, öz həmvətənləri biganə qala bilməzdi. Xüsusilə Abbasqulu Ağa Bakı- xanovun və Mirzə Fətəli Axundzadənin diqqət mərkəzinə dönən bu elmi irs Həmidullah Məmmədbəylinin, Ziyəddin Göyüşovun, Zakir Məmmədovun, Zümrüd Quluzadənin də diqqətini özünə cəzb etmişdir. Məşhur şərqşünas Rəhim Sultanov və tarixçi Ziya Bünyadov da N.Tusinin böyük heyranlarından idi. 800 ilə yaxındır ki, bu elm xadiminin həyatı, keçdiyi zəngin yaradıcılıq yolu dünyagörüşü, onun astronomiyaya, ilahiyyata, riyaziyyata, hüquqa, fəlsəfəyə və başqa elm sa- hələrinə aid yazdığı əsərləri dünyanın ən ucqar ölkələrində belə dəfələrlə nəşr olunur, geniş surətdə yayılır. Dövrünün tanınmış adamlarını, yüzdən artıq elm fədai- lərini başına topladığı Marağa rəsədxənasını xüsusilə dəqiq elmlərin sahəsi ilə məşğul olan filosofun elmi traktatları haqqında «İranın Kembiric tarixi» adlı çox cildli en- siklopediyasında da məlumat verilir. A.Bauzyaninin, D.Boylun, Y.Rıpkanın adı çəkilən əsərlərdəki məqalələrində Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|