Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 14 qolların bu əraziyə edilmiş üçüncü yürüşün sonucunda be- şinci monqol ulusunun yaradılmasına nail oldu. 1256-cı il- də Çingiz xanın nəslindən olan Hülakü xan (1256-1265) Azərbaycan və İran ərazisində Elxanilər (El, il, vilayət xan- ları) dövləti kimi də tanınan Hülakülər dövlətinin əsası qo- yuldu. Dövrünün görkəmli elm xadimini özünə vəzir seçən Hülakü xan N.Tusinin məsləhəti ilə möhtəşəm və təntənəli Abbasilər sülaləsinin (750-1258) yarım minillik hakimiy- yətinə son qoymağa cəsarət etdi. Elxanilər dövləti- nin banisi, Çingiz xanın nəvəsi, Tulu xanın üçüncu oğlu, digər böyük monqol xanları olan Mengü xanın və Kubilay xanın qardaşı olan Hülakü xanın Bağdada göndərdiyi elçilərin bir o qədər də dərin düşüncə malik olmayan Abbasi xəlifəsi tərəfindən nəzakətsiz qarşılanması Elxani (El xanı) rəhbərinin qəzəbinə səbəb olur. 13 fevral 1258-ci ildə Bağdadı tutan Hülakü xan xəlifə Mötəsimə tam bir həftə Bağdad xalqının qırğınını seyr etdirdikdən sonra onun edam etdirilməsi barədə göstəriş verir və elxani hökmdarı xəlifə Mötəsimin edam etdirməsi ilə ərəblərin uzun sürən hakimiyyətinə də son qoymuş oldu. Sonralar Hindistanın məşhur və görkəmli siyasi xadimi Cəvahirləl Nehru (1889-1964) öz araşdırmalarında Bağdadın başına gələn faciəni aşağıdakı sözlərlə ifadə edirdi: «Bərk qəzəblənmiş Hülakü Bağdadın üzərinə hü- cum çəkib qırx günlük mühasirədən sonra şəhəri alır. Bu «Min bir gecə» şəhərinin, habelə beş yüz illik hömranlıq dövründə şəhərdə yığılıb toplanmış bütün sərvətlərin sonu idi. Xəlifə, oğulları və yaxın qohumları edam edilir. Qırğın həftələrlə çəkir, Dəclə çayı neçə mil axarı boyu al qana boyanınca davam edir. Belə söyləyirlər ki, həmin qırğında NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 15 milyon yarım adam həlak olur. Bütün bədii və əbədi xə- zinə, bütün kitabxanalar məhv edilir. Bağdad elə dağıdılır ki, heç daşı daş üstə qalmır. Hətta Qərbi Asiyanın min illər boyu mövcud olmuş qədim suvarma sistemi də Hülakü tərəfindən dağıdıır.»(57, səh. 284). Monqol xanın yanında böyük hörmət qazanmasından istifadə edən vətənpərvər, dinpərvər alim olan Nəsirəddin Tusi monqol qəsbkarlarının bu barbar hərəkətlərinə biganə qala bilməzdi. Öz müdrikliyi və tədbirliliyi ilə məşhur olan uzaqgörən vəzir fürsət düşdükcə müsəlman şərqi və islam dünyası üçün bir sıra önəmli və xeyirli işlər də görməyi bacarmışdı. Bunlardan bir neçəsi haqqında məlumat vermək yerinə düşərdi: «1. Elmi və mədəni işlər görməklə yanaşı dəyərli kitablar yazmaq. 2. Əl-movt qalasında yerləşən böyük kitabxananın monqollar tərəfindən yandırılmasının qarşısını almaq. 3. Monqolların qəzəbinə düçar olmuş İbn Əbil Hədid kimi bir neçə alimlərin canını qurtarmaq. 4. Xacənin vasitəsilə Monqol tayfasının İslam mədəniyyətinə qarışaraq islam dininə üz gətirmələri; elə bir həddə ki, İslam dini hicrətin 694-cü ilində İranın rəsmi dini olaraq müəyyən edildi. 5. Hicrətin 656-cı ilində bir dəstə alimlərin həmkarlığı ilə Marağa rəsədxanasının yaradılması. 6. Rəsədxanaya məxsus böyük bir kitabxananın hazır- lanması.» (108). Çingiz xanın nəvəsi, onun böyük oğlu Cucinin oğ- lu Batı xanın (1240 - 1255) yaratdığı Qızıl Orda dövlətinin öndə gələnləri ilə Hülakülər dövləti arasında anlaşılmazlıq mövcud idi. Hüalkülər dövləti mütəmadi olaraq Qızıl Orda Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 16 dövlətinin ərazisinə hücum edib bu dövlətin sərhədlərini pozur və bu dövlətə məxsus olan torpaqları ələ keçirir, Qızıl Orda dövlətinin tutduğu mövqeyə xələl gətirirdi. İtirdikləri mövqe ilə razılaşmayan və Azərbaycanın Çingiz xanın vəsiyyətinə görə öz paylarına düşdükləri haqqında iddia edən Qızıl Orda xanları da öz növbəsində bu əraziyə öz basqınlarını etməkdə davam edirdilər. 1255-ci ildə Batı xanın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Sartakdan (1255—1256) və Ulakçidən (1256—1257) sonra taxta çıxan onun qardaşı və ordu başçısı Berke xan (1257-1266) müsəlmanlığı qəbul etmişdi. Berke xan Hülakü xanın Bağdad xəlifəsini və günahsız müsəlmanları öldürməsini bəhanə gətirərək bu basqınları daha da güclən- dirirdi. Dövlətin əhalisinin əksəriyyəti türk olan və türk dövləti kimi tanınan Qızıl Ordalılara Hülakülərin arasın- dakı bu münaqişə zamanı seçdikləri müharibə meydanı məhz elə həmin Azərbaycan torpaqları idi. Bütün bu təz- yiqlərə baxmayaraq Hülakü elxanları öz tədbirli vəzirlə- rinin ağıllı məsləhətləri sayəsində dövlətlərini yaşatmağa müvəffəq oldular. Monqolların mentalitetində köçərilik həyatı daha qaba- rıq önə çıxığı üçün oturaq həyat tərzi keçirən yerli əhali ilə bir sıra uyğunsuzluq da yaşanırdı. Monqolların Müsəlman olan Cuci ulusu ilə bütpərəst Hülakü ulusunun bu haqsız torpaq iddiaları nəticəsində, vergilərin həddən çox olması sayəsində Azərbaycanın iqtisadi və mədəni həyatında bu dövrdə geiləmə müşahidə olunurdu, ictimai-iqtisadi və mədəni həyatda inkişaf yox dərəcəsində idi. Ərazidə Hülakü elxanları öz varlığını sübut etdikdən sonra hadisələr müəyyən mənada öz axarına düşməyə başladı. Öz dövrünün yetirməsi, öz zəmanəsinin məhsulu Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|