Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 45 məqalədən ibarətdir, Tusi burada həndəsi terminlərin səlis və rəvan bir dildə izahını verir. «Təhrir-i Üsuli-Öqlidis» də deyə adlandırılan bu əsərdə Tusi Evkilidin «Elementlər» adını verdiyi hənədəsi əsəri izah olunur. Bu əsəri Sabit ibn Qürrə və Həccac ibn Matar adlı ərəb alimləri tərcümə etsə də Tusi bu əsər üzərində yenidən işləmişdir. On beş ayrı risalədən ibarət olan bu əsərə xüsusi diqqət yetirən alim təkcə Evkilidin həndəsəsinin şərhi ilə məşğul olmur, özünün spesfik triqonometriyaya aid fikirlərini də bu əsərdə göstərməyə çalışır. «Riyaziyyat sahəsində min il hökm sürən sakitliyi ilk dəfə Tusi pozmuşdur. O, postulatı təkmilləşdirməyə çalışanda dərk olunan məkan anlayışından əl çəkmənin zəruri olduğunu anladı. Beləcə çox cüzi miqdarda olsa da, dövrümüzdəki «hiper fəza» (huperspace) fikir cərəyanına zəmin hazırladı.»(38, səh.180). Bəzi avropasentirist filosoflar orta əsrlər Şərq alim- lərinin elmi fəaliyyətinin sadəcə olaraq Ellin elminin və qədim yunan mütəfəkkirlərinin əsərlərinin şərhi kimi qiymət verirlər. Bunun əksinə olaraq Tusi «Kitab fi-şəklül- qita» («Kəsik fiqurlar haqqında») adlı əsərində triqonomet- riya elminin ilk ünsürlərini yaradır. Tusinin elmi fəaliyyəti- ni şərh kimi qiymətləndirən alimlərin ziddinə gedən ensiklopedik alim bu əsərdə triqonometriyanı sərbəst riyazi fənn halına çatdırdı. O cümlədən, bu əsərdə nisbətlər nəzə- riyyəsi sistematik bir surətdə inkişaf etdirildi, riyaziyyat tarixində ilk dəfə olaraq sferik polyar anlayışını yaratdı. Triqonometriyanın ən incə məsələlərinə toxunulan bu əsərə 1891-ci ildə fransızca tərcümə olunmuş nüsxəsi ərəbcə mətni ilə birlikdə İstanbul Texniki Universitetinin əsas kitabxanasında rast gəlmək olar. «Nəsirəddin Tusi Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 46 qədim yunan alimləri Evkilidin, Arximedin, Teodosinin, Menelayın və b.-nın əsərlərinə əlavələr və yeni şərhlər vermişdi. O, ilk dəfə üçbucağın daxili bucaqlarının cəminin 180 dərəcə olması ilə Evkilidin 5-ci postulatının ekvivalentliliyini isbat etmişdi.» (3, səh. 558). Əsərlərində Arximedin kürə və silindir haqqındakı fikirlərinə, Ptolmeyin, Avtolukosun və Aristoxosun astro- nomiyasına, Evkilidin, Apolinosun həndəsəsinə geniş izahat verən alim təkcə dəqiq elmərlə məşğul olmur, eyni zamanda ədəbiyyatşünaslığa və yazıçılığa da maraq göstərir, bir sıra şeirlər də yazırdı. Natiqlik sənəti və əruz vəzninin qaydaları haqqında məlumat veməklə yanaşı, şəriət və təbabətə dair də yazıları ilə tanınırdı. Tusi əslən polyak olan alman riyaziyyatçısı M. Paşdan (1843-1930) tam 600 il qabaq üçbucağın tərəflərini kəsməyən düz xətt haqqında aksoma irəli sürmüşdü. Bu aksioma görə üçbucağın təpələrindən keçməyən düz xətt onun bir tərəfini kəsirdə, onda həmin düz xətt üçbucağın qalan iki tərəfindən yalnız birini kəsir. Nəsirəddin Tusinin qələmə aldığı «Kitab fi-şəklül-qita» («Kəsik fiqurlar haqqında») əsərində sferik üçbucaqların xarakteri və təsifatı haqqında düzgün məlumat verir. Bu dahi alimin yazdığı «Tozlu lövhənin köməyi ilə hesab toplusu» adlı əsərində də riyaziyyata dair önəmli bilgilərə rast gəlmək olur. ««Tozlu lövhənin köməyi ilə hesab toplusu» əsərində Nəsirəddin Tusi riyaziyyat tarixində ilk dəfə ixtiyari dərəcədən kökalmanın və binom əmsallarının hesablanmasının alqoritimini vermişdir. Nəsirəddin Tusinin «Evkilidin şərhi» əsərində 5-ci postulatı başqa postulatla əvəz etməsi XIX əsrdə Lobaçevski və Riman həndəsələrinin yaranmasına təkan vermişdir. O, bu əsərdə NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 47 riyaziyyat tarixində ilk dəfə hazırda «varlıq aksiomu» və «seçmə aksiomu» adlandırılan aksiomları vermişdir.» (AZ.EN. səh.559) İbn Sina elmi məktəbinin davamçısı kimi fəaliyyət göstərən filosof Məhəmməd ibn Şəhristaninin İbn Sinaya tutduğu iradlara da biganə qala bilməzdi. Tusi «Müsari əl- müsari» («Mübarizin məğlubiyyəti») adlı əsərində Şəhrista- ninin «Mübahisə» adlı polemik risaləsinin tənqidi və təkzibini qarşıya məqsəd qoymuşdu. İsmailliyə təriqətinin mövhümati göstərişlərini özündə cəmləşdirməyi bacaran Şəhristaninin İbn Sinanın fələsəfəsinə tətbiq etdiyi anolo- giya həddən artıq uyğunsuz və məntiqsiz fikirlərlə dolu idi. Tusi «Müsari əl-müsari» («Mübarizin məğlubiyyəti») adlı əsərində belə yazırdı, «Şəhristani öz fikirlərini əsaslandır- maqdan ötrü hüquqşünaslar üçün anologiya əsasında əqli nəticə çıxartmaq üsulundan istifadə edir, lakin, bu üsulu da düzgün tətbiq edə bilmir.» Bunu Şəhristaninin məntiqi sübutlar yolu ilə deyil, sadəcə olaraq, bir vaiz kimi bəlağətli danışmasında görürdü. Tusi «İsbat-əl vacib» əsərində Allahın varlığını müxtə- lif dəlillərlə sübut edir, «Qismət-i mövcudat» əsərində isə varlığın mahiyyətindən bəhs edir. Dahi filosofun metafizi- kaya həsr etdiyi «Seyr-i sülük» əsərində də varlığın mahiyyətindən söhbət açır. Bunladan əlavə olaraq Nəsirəddin Tusinin ən məşhur əsərləri siyahısında «Kosmoqrafiyaya dair traktat», «Evkilidin «Göy hadisələri» kitabının ifadəsi», «Kəlamın təcridi», «Mövcudatın bölgüsü və onun hissələri», «Tibb qanunu kitabından birinci hissəyə haşiyə», «İqtibasın əsası», «Alicənab insanların xarakterləri və keyfiyyətləri», «Təcrid əl‐Məntiq», «Tozlu lövhənin köməyi ilə hesab Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|