Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 183 tədrisin səmərəsi müdərris yaxud mükəllimin fəaliyyəti ilə ölçülməlidir». Ona görə ki, «mütəəllim ona elmi əxz etdirənin şəfqət və iqtidarı ilə qarşıda qoyulan müdəris məqsədinə sahibi-vüquf olur». «Müdərris nə qədər dərin, nə qədər geniş elmə sahibdirsə, mütəəllim də bir o qədər şövqlə və iqtidarla ondan öyrənəcəkdir». Tədris haqqında Nəsirəddin Tusinin irəli sürdüyü fikirlərdə yunan filosoflarından Aristotelin, Platonun, Anaksoqorun da mülahizələri ilə üst-üstə düşən mütərəqqi ideyalara tez-tez rast gəlmək olur. Lakin orta əsrlərdə dinin kök salmış möhkəm, təzyiqi, tədrisdə də hiss olunur, dünyəvi elmlərin keçirilməsinə əngəl törədirdi. Tusi bunları da görür, hiss edirdi ki, bunsuz dünyəvi elmlərin tədrisini həyata keçirmək mümkün ola bilməz. Ona görə də, Tusi «Mütəəllimlərə dair» fəsil də əlavə etmişdir. Tusi öz dövründəki məktəb və mədrəsələrin fiqh elminin tədrisindəki bir kəlmənin neçə-neçə mənaya salınıb, lüzumsuz izah edilməsini, mütəəllimlərin başını qarışdırıb, onlara heç bir şey verilməməsini görüb özünün müxtəlif elmlərin tədrisinə dair dərsliklərini yazıb. Təkcə Azərbaycan ərazisində yox, bütün Yaxın və Orta Şərqdə, Qərbi Avropada da həmin dərsliklər dönə–dönə nəşr edilmiş və tərcümə edilərək məktəblərdə istifadə edilmişdir. Orta əsrlərdə Fərabilər, ibn Rüşdlər, ibn Sinalar, Tusilər tərəfindən yaradılmış elmlər müsəlman mədrəsələrində yayılmağa başlayır və mütərəqqi müəllim və tələbələr tərəfindən tədrisə də tətbiq edilirdi. Tədrisi və təlimi bir-birindən ayıran Tusi onların yol- larını, üsullarını və izahını da verir. Hər bir fənnin, elmin tədris və təlim yollarını müəyyənləşdirərək müəllimləri Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 184 istiqamətləndirirdi. Tusi təlim və tədrisdən danışaraq onun yollarını aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır və bu yolların hər birinə aid «təlimül müəllim»də müxtəlif fəsillər ayırır. Təlimin tezləşdirilməsi probleminə də toxunan Tusi göstərirdi ki, tezləşdirmə müəllimin tez anlaması ilə əlaqədardır. Müəllim və tələbələr müəllimlərin əql və mənimsəməsi dərəcəsini müəyyənləşdirməklə, onlara bu və ya digər bir elmi surətlə öyrədə bilərlər. Təlimin tezləşdirilməsi problemində «təhsil vaxtı» müəyyənləşdirilməli və bunlardan səmərəli istifadə edilməlidir. Buna görə də Nəsirəddin Tusi «təhsil vaxtı fəsli» ayırıb bu barədə fikirlərini şərh edir. Əgər təhsil dini məktəblərdəki kimi aparılarsa bir şey əldə edilə bilməz. Bunun üçün «təhsildə müəyyən müddət və hədd» gözlənilməlidir. Bu və ya digər elm müəllimlərə öyrədilirsə, onu azacıq başa salmaq və tələbənin özünə çox işləmək təklif edilməlidir. Tusinin nöqteyi-nəzərincə «təlim yalnız öyrədilən şeyləri mənimsəməklə kifayətlənməməli, həm də öyrənilənləri yaşatmalı və gələcək nəslə verməyi qarşısına məqsəd qoymalıdır». Buna görə də Tusi «Təlimi yaşatmaq fəsli» başlığı vermiş və bu barədə fikirlərini şərh etmişdir. Nəsirəddin Tusi qeyd edirdi ki, pedaqoq yalnız hazırkı şeyləri deyil, həmin şeyləri həm özlərinə qədərki, həm də özlərindən sonrakı olanlarla əlaqələndirməyi və bu sahədə varisliyi qorumağı məqsudi-müqəddəs hesab etməlidir. Bu sırada Tusinin fikirləri təlimin sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi ilə çox həmahəng səsləşir. Onun fikrincə, «öyrədiləcək hər nə varsa, bir-birinə mütabiq və müvafiq gəlməli, bir-birinin mütəmmamı sayılmalıdır». NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 185 Tusiyə görə hər hansı bir elm, fənn olursa-olsun dini- ortodoksal təriqətdən üzülə bilməz. Buna nə kök salmış islam dini, nə də o dövrün ictimai-siyasi vəziyyəti yol verməzdi. Tusi tədris və təlimin ən böyük təhlilini təd- risdə görür və hər millətin, xalqın və qövmün özünə mü- vafiq tədris tərzi olduğunu da qeyd edirdi. Tusi gerçəkli- yə, yəni, hadisəyə, cəmiyyətə, tərəqqiyə real nəzərlə bax- dığından tədris, təhsil və təlimə də eyni nəzərlə baxırdı. Nəsirəddin Tusi «Kəlam elmi»ni tədris edən mütəkəllimlərin digər elmlərdə baş çıxara bilmədiklərini də qeyd edir. «Quran»dan başqa müəllimlərə digər bir elm öyrətməyi qəbahət sayanları pisləyir, hətta onların «Quran»ı da bildiklərindən hamını, o cümlədən uşaqları da ətalətdə boğduqlarını dönə-dönə qeyd edirdi. Tusi qeyd edir ki, istər tədris və istərsə də təlim yalnız ondan ibarət deyildir ki, uşaq bu və ya digər bir elmi öyrənsin, ona yiyələnsin. Əsas məsələ öyrəndiklərini cəmiyyətdə, hadisələrə necə tətbiq edə bilməsində və bilməməsindədir. Nəsirəddin Tusi yunan alimlərinin yaradıcılığına, qə- dim yunan elminə böyük önəm verir və tədris zamanı müəllimlərə qədim yunan alimlərinin də əsərlərini öyrətməyi təklif edirdi. Tusi bu elmləri fərdi yolla deyil, ümumi yolla öyrət- məyi əsas sayırdı. Bunu isə məktəblərdə, mədrəsələrdə, akademiyalarda öyrətməyi, hamıdan yox, yalnız hərtərəfli məlumatlara malik olan tələbə və müəllimlərdən öyrənməyi zəruri hesab edirdi. Bu fikrin özü o dövr mədrəsələrinin tədris üsuluna qarşı böyük bir etiraz idi. Tusi öyrətmə prosesini də təhlil edir və mütəəllimlərin başını anlaşılmaz, Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|