Cabarova arzu qəDİr qizi
Yüklə 202,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 probleminin müstəqil həllini vermişdir. Müəllif bütün sahələri təklaylı və coxlaylı olmaqla iki yerə bölür. Təklaylı sahənin üzvlənməsi yalnız bir əlamətə görə ola bilər. Çoxlaylı sahə o vaxt yaranır ki, sahə iki və daha çox mövqedən təhlil edilsin. L.Vaysgerberə görə, dil sahəsinin daxili qanunu var – üzvlənmə qanunu. L.Vaysgerber sahə daxilində iki tip üzvlənməni fərqləndirir: Reihengliederung (ardıcıl) və Flächengliederung (səthi). Məsələn, məktəbli qiyməti bildirən sözlərin sahəsi birinci tip üzvlənməyə, qohumluq bildirən sözlərin sahəsi ikinci tip üzvlənməyə aiddir. Lakin dildə tez-tez qarışıq tipdə üzvlənmiş sahələrə rast gəlmək olur. Bu da onu göstərir ki, sahə tədqiqatı ilə bağlı faktları sadə və sxematik qəbul etmək olmaz. Hər bir dil həmin dildə danışan xalqın dünyagörüşü olduğu üçün sahənin üzvlənməsi L.Vaysgerberə görə, ana dili ilə bağlıdır, məsələn, alman dilində qohumluq bildirən sözlər sahəsinə
dillərdə Onkel əvəzinə atanın qardaşı (Azərbaycan dilində əmi), ananın qardaşı (Azərbaycan dilində dayı), Tante əvəzinə atanın bacısı (Azərbaycan dilində bibi), ananın bacısı (Azərbaycan dilində xala) kimi sözlər də daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində Tante sözünün daha başqa mənaları da vardır, məsələn, əmidostu, dayıdostu, gəlinbacı. L.Vaysgerber hətta bəzi dillərdə Schwager və Schwägerin anlayışlarının da ayrı-ayrı sözlərlə ifadə olunduğunu göstərir. (Müqayisə et: Azərbaycan dilində yeznə, qayın, bacanaq; baldız, yengə/gəlin). Dilçi alim bu üzvlənməni xalqın dünyagörüşünün tərkib hissəsi hesab edir və xalqın tarixi mədəniyyəti ilə əlaqələndirir 1 1 . Paradiqmatik sahələrə daxil olan leksik vahidlərin bu və ya digər əlaqələrinə görə oxşar olan sinonim və antonimlər də çox mürəkkəb təbiətə malik söz qruplarıdır. Bunlar həm denotat ilə, həm də məfhumla əlaqədar bir-birinə yaxın və əks mənalardır. Bu baxımdan sinonimlər iki yerə ayrılır: 1) denotativ sinonimlər: ağ-bəyaz, qırmızı-al; 2) siqnifikat sinonimlər (eyni anlayışı və ya onun müxtəlif məna çalarlıqlarını ifadə etmək üçün işlənən müxtəlif sözlər): qara-əsmər-siyah-şəvə, qəhvəyi- şabalıdı-kəhər. Şabalıdı və kəhər sözləri üçün eyni sema onların ikisinin
1 Weisgerber L. Die volkhaften Kräfte der Muttersprache, Dieserweg, Frankfurt/M, 1939, S.12-33
10 də qəhvəyi rəng bildirməsidir, lakin bu sözlərdən biri insanın saçının rəngini, digəri isə atın rəngini bildirir. Rəng adları mənalarına görə bir-birinə əkslik təşkil edib, antonim kimi çıxış edə bilirlər: ağ-qara (gün), ağ-qara (saç, saqqal), ağ-qara (bulud), ağ-qara (geyim), ağ-yaşıl (şüşə), qara-sarı (saç), yaşıl-sarı (yarpaq). Polisemantik sözün bir-biri ilə əlaqəli olan mənalarının toplusu (kompleksi), yəni leksemlərin qlobal məzmunu, şərti olaraq semantem adlandirilir. Semantemi təşkil edən sememlərin adətən, eyni əlamətləri (sememləri) olduğu üçün onlar da semantik sahə kimi nəzərdən keçirilir. Morfosemantik sahə də leksik vahidlərin digər əlaqələrinə görə oxşar olan müxtəlif sistemlərindən biridir. Morfosemantik sahələr həm leksika, həm də morfologiya üçün səciyyəvidir. Leksikada morfosemantik sahələr sırf invariant qruplar kimi çıxış edir, morfologiyada isə ümumi morfem tərkibinə və ümumi semantikaya malik olan elementlər qrupunun, yaxın kommunikativ və ya struktur funksiyaları ola bilər. Morfosemantik sahələrə ikinci komponenti weiβ və ya rot, birinci komponenti fahl və ya dunkel olan rəng adları sahəsini misal göstərə bilərik. Belə sahələrə -lich suffuksli rəng adlarını da aid edə bilərik:
Bu morfosemantik sahələri semantik baxımdan daha kicik sahələrə də bölmək olar. Məsələn, rot sözü digər rəng adları ilə birləşərək, müəy- yən sahə əmələ gətirir: braunrot, karminrot, orangerot, purpurrot, rosatrot və s. Bu söz (rot) heyvan və bitki adları ilə birləşərək başqa bir sahə də yarada bilər: krebsrot, puterrot, himbeerrot, kirschrot, rosenrot, tomatenrot və s. Nitq hissələri də paradiqmatik sahələrdir, yəni predmetlilik, atributiv- lik, predikativlik və s. bildirən sintaqmatik semalara görə oxşar olan se- mantik-qrammatik söz qruplarıdır. Bu qruplarda oxşarlığın əsasını sintaq- matik semlər və onlara müvafiq sintaktik pozisiyalar təşkil etdiyi üçün onları "sintaktik" qruplar " da adlandirilır. Paradiqmatik və sintaqmatik sahələrin birləşməsi nəticəsində kompleks sahələr yaranır. Bu cür sahələr "assosiativ sahə" termini ilə adlandırırlar. Dissertasiyanın ikinci fəsli "Alman və Azərbaycan dillərində rəng ad- larının leksik-semantik xarakteristikası" adlanır. Bu fəslin birinci Yüklə 202,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|