Cabarova arzu qəDİr qizi
Yüklə 202,99 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Арзу Гадир гызы Джабарова Структурно-семантические особенности цветообозначений в разносистемных языках
- МИHИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ БАКИНСКИЙ СЛАВЯНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
- 5714.01 – Сравнительно-историческое и сравнительно- типологическое языкознание
15 düzəlir, "kiməsə qara yaxmaq" mənasında işlədilir. Er- prefiksi ilə də yeni sözlər yaranır: ergrünen - yaşıllaşmağa başlamaq, ergrauen - saçları ağarmaq, çallaşmaq, erröten - qızarmaq. Rəng adları müxtəlif suffikslər qəbul etməklə yeni sözlər yaradır. Məsələn, -e suffiksini əsas rəng adlarına artırıb onları isimləşdirmək mümkündür: die Bl ӓ ue (göy rəng), die Br ӓ une (dərinin qara buğdayı olmasını və ya gündə qaralmasını göstərir), die Röte (qızartı) və s. -lich suffiksi rəng adlarına qoşularaq rəng əlamətinin (rəngin intensivliyinin) zəifliyinin aşağı həddini göstərir: br ӓ unlich, rötlich, grünlich. Rəng adları eyni zamanda həm suffiks, həm də prefiks qəbul edə bilər: Begrünung, Errötung. Rəng adları yarımprefiks də qəbul etmə xüsusiyyətinə malikdir. Məsələn, -sucht yarımsuffiksi bəzi rəng adlarına qoşularaq müəyyən xəstəliklərin adını bildirir: die Gelbsucht (sarılıq), die Weißsucht (albinizm). Bunlar hamısı periferik komponentlər kimi müvafiq rəng mikroblokunun strukturuna daxil olur və çalarlanmada iştirak edir. Azərbaycan dilində də şəkilçılər vasitəsilə rəng adlarından, əsasən isim, sifət və fellər yaranır. Məsələn, -lıq - ağlıq, qaralıq, yaşıllıq; -ar/ər -
Azərbaycan və alman dillərində sözlərin bir-birinə yanaşması nəticə- sində yeni sözlərin yaranması söz yaradıcılığında ən geniş yayılmış üsuldur. Azərbaycan dilində rəng adlarının iştirakı ilə yeni sözlərin yaranması əsasən Ra+isim (ağbəniz, göygöz, ağbaş, qarabaş, sarıbaş, qırmızıyanaq) və isim+Ra bəzən isə Ra+sifət (qarabuğdayı) modelləri üzrə olur. İsim+Ra modelinə uyğun dilimizdə az söz vardır: üzüağ, qəlbiqara, qanıqara, bağrıqara, ağzıqara (canavar), gözügöy, dəmirqara (vələs ağacı-nın bir növü), bəzən isim rəng adı yerində işlənərək Ra+isim modelinə uyğun olaraq yeni söz yaradır: odquyruq, xoruzquyruğu. Alman dilində isə rəng adları vasitəsilə yeni sözlərin yaranması əsasən Ra+isim (Braunkohle, Rotfeder), isim+Ra (grasgrün, olivengrün), Ra+Ra (blauschwarz, gelbgrün) modellərinə uyğun olur. -rəng, -farben sözləri ilə düzəlmələr də geniş yayılmışdır: elfenbeinfarben, fleischfarben, goldfarben, kupferfarben, orangefarben, pastellfarben; pürrəng, lalərəng, gülrəng. Müqayisə olunan hər iki dil 1-ci komponenti rəng adı olan mürəkkəb sözlərlə zəngindir. Belə mürəkkəb sözlərin komponentlərinin müstəqil mənalarının cəmi həmin sözün ümumi mənasını verməyə də bilər, lakin
16 çox zaman adlandırma prosesində müvafiq predmeti xarakterizə edən əlamət kimi qəbul edilən rəng duyğuları hiss olunur. Bu sözlər müxtəlif semantik sahələrə daxil ola bilər. Məsələn, - insanları, onların əlamət və keyfiyyətlərini bildirən semantik qrup: der Graubart, der Graukopf, der Blaubart, das Rotkäppchen, rotbäckig, rotwangig; ağsaqqal, ağbirçək, ağsaç, qarasaç, sarısaç, qırmızısaç, qırmızıyanaq (qırmızıdodaq); - heyvan, quş, həşərat adları bildirən semantik qrup: der Goldfisch, der Braunbär; ağbalıq, qızılüzgəc, qızılbalıq, qızılxallı, qaragül. Maraqlı faktdır ki, alman dilinin izahlı lüğətlərində der Schwarzbär sözünün izahında qeyd edilir ki, bu ayı müxtəlif rənglərdə ola bilər (əlbəttə ki, ayıya xas olan rənglər nəzərdə tutulur). Belə işlənmədə “schwarz” sözünün daha geniş məna tutumu ilə rastlaşırıq. - bitki adları bildirən semantik qrup: die Blaubeere, die Schwarzbeere, der Rotdorn, der Schwarzdorn, der Weißdorn, der Grünkohl, der Weißkohl, der Blaukohl, der Rotkohl; ağqovaq, qaraqovaq, ağsöyüd, qızılsöyüd, ağşam, qaraşam, qızılağac, bozqızılağac, sarızanbaq, qızılzanbaq; - xəstəlik adları bildirən semantik qrup: das Gelbfieber, die Gelbsucht, schwarze Galle, Schwarze Pocken; ağsu / qarasu, qızılyel, göyöskürək, qaraboğma. Üçüncü fəslin ikinci yarımbölməsi müqayisə olunan dillərdə rəng adları ilə düzələn frazeoloji vahidlərə həsr olunub. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşdirən frazeoloji vahidlərin (sabit qoşa sözlər, sabit müqayisə quruluşları, idiomlar, qanadlı sözlər, atalar sözləri) yaranmasında da rəng adları aktiv fəaliyyət göstərir. Rəng adları ilə düzələn sabit qoşa sözlərə aşağıdakıları misal çəkmək olar: grau in grau, schwarz auf weiß, blau und
17 adları ilə düzələn idiomlardir. Der rote Faden, graue Theorie, boz nəzəriyyə, das rote Gespenst, qırmızı kabus kimi ifadələr qanadlı sözlərə misal ola bilər. Hər iki dil tərkibində rəng adları olan atalar sözləri ilə zəngindir: Die Teufel sind alle schwarz; Auch ein schwarzes Huhn legt
Bu fəslin üçüncü bölməsi rəng simvolikasından bəhs edir. Gündəlik həyatın hər bir sahəsinə aid rəng simvollarına rast gəlmək mümkündür. Rənglərin mənalandırılmasında hər bir xalqın mədəniyyət və ənənələrinin böyük təsiri var və hər bir ölkə öz rəng simvolikasına malikdir. Məsələn, Avropa və Asiya ölkələri üçün yaşıl təbiət, yaşıl çəmənlər, yaşıl ormanlar adi haldır. Burada qeyri-adilik hiss olunmur. Ölkəsində böyük bir ərazini səhralar təşkil edən Afrika xalqları üçün yaşıllıq cənnətə bərabər tutulur. Bu səbəbdən də yaşıl rəng bu xalqlar üçün cənnətin, həyat bəxş edən oazisin rəmzi sayılır. Eskimolar üçün ağ rəng xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ağ rəngin müxtəlif çalarlarını bildirmək üçün onların dilində onlarla söz mövcuddur. Rənglərin simvolikasını nəzərdən keçirdikdə çoxlu maraqlı faktlara rast gəlmək olar.
Beləliklə, rənglər insanlarda çox müxtəlif emosiyalar və assosia- siyalar yarada bilər. Bu, insanların yalnız fərdi xüsusiyyətləri və təcrübə- ləri ilə deyil, əsrlərdən bəri xalqın yaddaşında möhkəmlənən adət-ənənə- lərlə də bağlıdır. Buna görə də, demək olar ki, rənglərin mənası, simvolu tariximizi, həyatımızı əks etdirir. Dissertasiyanın Nəticə hissəsində tədqiqat işinin əsas məzmunundan, aparılan araşdırmalardan irəli gələn elmi qənaətlər ümumiləşdirilmiş, alman və Azərbaycan dillərində rəng adlarının struktur-semantik xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilmiş, ümumi-universal və fərdi cəhətlər göstərilmiş həmin sahələr ətraflı tədqiq olunmuş və aşağıdakı nəticələr qeyd olunmuşdur: 1. Rəng adları ətrafında qruplaşan müxtəliftipli və müxtəlif xarakterli ifadə elementləri asılılıq münasibətlərinə görə bütöv bir sistem əmələ gətirir ki, bu da həmin ifadə vasitələrinə sahə kimi yanaşmağa imkan verir. Mərkəz-periferiya strukturu rəng sahəsinin səciyyəvi əlaməti kimi özünü göstərir. 2. Ümumi rəng makrosahəsinin mərkəzi və müvafiq olaraq hər bir rəng mikroblokunun dominantı kimi cıxış edən əsas rəng adları öz
18 şüalandırıcı təsirini bütün leksik-semantik sahə üzərinə yayaraq invariant- semantik mənanın reallaşmasında aparıcı rol oynayir. 3. Dil faktlarına əsasən demək olar ki, bütün dünya dillərində rəng adları kifayət qədər məhdud olduğundan müxtəlif rəng çalarları, rəng referensiyasını ifadə etmək üçün müqayisələrdən, vasitəli perifrastik formalardan, söz birləşmələrindən istifadə edilməsi geniş yayılmış bir hal kimi özünü göstərir. Bu cəhət alman və Azərbaycan dilləri üçün də səciyyəvidir. 4. Dillərarası və mədəniyyətlərarası mübadilənin genişlənməsi, intensivləşməsi ilə əlaqədar olaraq təbabət, coğrafiya, minreologiya, botanika, zoologiya, iqtisadiyyat və s. kimi bilik sahələrində rəng adları, xüsusilə əsas rəng adları ilə bağlı terminlərdən istifadə olunur ki, burada da semantik kalkalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin bağlamda rus dilinin keçmiş Sovet İttifaqında mövcud olan bütün dillər, o cümlədən Azərbaycan dili üçün ortaq-vasitəçi bir rol oynadığını söyləmək olar. 5. Hər bir əsas rəng ətrafında bilavasitə həmin leksik vahidin məna tutumu ilə bağlı bir məcazi məna qatı, metaforik sahə əmələ gəlir və bu sahə ad simvolikası ilə birlikdə sahə elementlərinin semantik diferensia- siyasının dərinləşməsində, rəng qavrayışının genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Həmin uyarlıq alman və Azərbaycan dillərinin rəng sahəsini, leksik-semantik sistemini də xarakterizə edir. 6. Araşdırmalar göstərir ki, sabit söz birləşmələrinin yaranması, semantik mikrobloklar daxilindəki frazeoloji fəallıq heç də bütün rəng adlarında özünü eyni səviyyədə göstərmir, qırmızı, qara, ağ rənglərlə bağlı frazeoloji aktivliyin xüsusilə yüksək olduğunu söyləmək olar. Bu, şübhəsiz insanların zəruri həyatı təlabatı, psixologiyası, bütövlükdə rəng qavrayışının intensivliyi ilə bağlıdır. Göstərilən vəziyyət müqayisə olunan alman və Azərbaycan dillərinin materialları ilə də təsdiq olunur. 7. Rəng adları sahəsi şəksiz spesifik milli təzahürlərlə yanaşı mü- rəkkəb struktur-semantik sistem təşkil edir və sahə elementlərinin hər biri- nin konkret mənası həmin sistem, daha doğrusu, yarımsistem daxilində aydınlaşıb müəyyənləşir. Dil faktlarından çıxış edərək inamla söyləmək olar ki, konkret, əlahiddə rəng adlarının müqayisəli tədqiqinə nisbətən ayrı-ayrı mikrosistemlər, mikrobloklar səviyyəsində araşdırmalar aparıl- ması rəng semantikasını geniş qavramaq, daha aydın təsəvvür etmək üçün daha səmərəli yoldur.
19 8. Bütün sahə elementləri müvafiq mikroblokun dominantını əmələ gətirən əsas rəng adı və nüvə qatına daxil olan komponentlərlə sıx bağlı olduğundan mikrosistemin struktur-semantik təşkilini müəyyən edir ki, bu linqvistik qanunauyğunluq da invariant-semantik yükün nüvə və periferik komponentlər arasında bölüşdürülməsi, funksional nisbətlərini şərtləndirir. 9. Digər dillərdə, o cümlədən də alman və Azərbaycan dillərində keçid və qarışıq rəngləri, rəng çalarlıqlarını ifadə etmək üçün müxtəlif sahə elementlərinin yanaşı işlənməsindən, ayrı-ayrı modifikatorlardan, təkrar sözlərdən, prdemet-rəng oxşarlıqlarından geniş istifadə olunur. Bu vəziyyət qismən rəng nominasiyalarındakı boşluğu, çatışmazlığı aradan qaldırmağa şərti-nisbi mənada adekvat verballaşmaya xidmət edir. 10. Müxtəlif elm sahələrinin, texnologiyanın inkişafı, mədəniyyət- lərarası və dillərarası əlaqələrin intensivləşməsi analoji adlandırmaların, semantik kalkaların yaranmasına və bu prosesin daim genişlənməsinə gətirib çıxarır ki, müxtəlifsistemli dillərin rəng adları sistemində, xüsusilə periferiya qatında ümimi-ortaq elementlərin çoxalmasına, sahə elementlərinin kəmiyyət artımına səbəb olur. 11. Alman və Azərbaycan dillərinin rəng adları sistemini araşdırarkən sahə elementlərinin istər kəmiyyət, istərsə də keyfiyyət münasibətlərində müxtəliflik özünü göstərir, həm bütövlükdə mikrosahənin, həm də ayrı- ayrı mikroblokların struktur təşkilində spesifik cəhətlər meydana çıxır. Alman dilinin rəng adları sahəsinin spesifik cəhətlərindən biri “mavi” və “göy” rənglərinin eyni sözlə adlandırılmasıdır. 12. Müşahidələrə və araşdırılan dil faktlarına əsasən, bu qənaətə gəl- mək olar ki, Azərbaycan dilində rəng adları ilə frazeoloji birləşmələrin, ge- niş mənada frazeologizmlərin yaranması daha produktiv xarakter daşıyır. Terminyaratmada isə əksinə, alman dilinin imkanları daha aşkar görünür. 13. Spesifik cəhətlər rəng makrosahəsinin həm nüvə, həm də ucqar komponentlərində, mərkəz - periferiya qarşılaşmasında özünü büruzə verir ki, bu da rəng adlarının ümumu struktur-semantik xarakteristikasını təyin edir.
Dissertasiyanın mövzusu ilə bağlı aşağıdakı elmi məqalələr çap olunmuşdur: 1. Müxtəlifsistemli dillərdə rəng adlarının funksional xüsusiyyətləri, “Müasir mərhələdə humanitar elmlərin tədqiqi problemləri” elmi- praktik konfransın məruzələrinin tezisləri ADDİ, Bakı, 1997, səh. 39
20 2. Dil sistemində sahə nəzəriyyəsi, “Müasir mərhələdə humanitar elmlərin tədqiqi problemləri” elmi- praktik konfransın məruzələrinin tezisləri, ADDİ, Bakı, 1997, səh. 40-41 3. Törəmə rəng adları və onların alman dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə yolları, ADU, Tərcümə və transmilli proseslər, Beynəlxalq konfrans 14-15 aprel, Bakı 2005, səh. 120-121 4. Sabit söz birləşmərinin tərcüməsi zamanı qarşıya çıxan çətinliklər (rəng adları misallarında), Mədəniyyətlərarası dialoq, linqvistik, pedaqoji və bədii aspektlər, Beynəlxalq elmi konfransın materialları (25-27 mart 2010), Bakı, 2010, səh. 5. Müasir alman dilində rəng adlarının sözdüzəltmə imkanları, Bakı, Mütərcim 2002, s.15-17 6. Alman dilində rəng adlarının semantik xüsusiyyətləri, Bakı, Mütərcim 2005, № 1, s. 3-12 7. Dildə sintaqmatik sahələr, Elmi axtarışlar, Bakı, Nurlan 2008, №5, s. 246-250 8. Dilin leksik sistemi, Filologiya məsələləri, Bakı, AMEA Əlyazmalar İnstitutu, 2008, № 9, s. 101-105 9. Dilin lüğət tərkibində leksik vahidlərin müxtəlif əlaqə növləri. Leksik-semantik qruplar. Filologiya məsələləri. Bakı, Elm və təhsil, 2009, №10, s. 121-127 10. Синонимы и антонимы как разновидность парадигматичес- кого поля, Филологичные науки, збiрник науко вихпраць. Полтава 2012, Выпуск 12, стр.119-123 11. Müxtəlif dillərdə rəng adlarının ifadə vasitələri, Azərbaycanda Xarici Dillər. Bakı, 2014, № 2 (25), s. 5-10
21 Арзу Гадир гызы Джабарова Структурно-семантические особенности цветообозначений в разносистемных языках (на материале немецкого и азербайджанского языков)
Настоящая диссертация посвящена исследованию лексико-се- мантических особенностей цветообозначений в разносистемных язы- ках. Работа состоит из введения, трех глав, заключения и списка использованной литературы. Во введении обосновывается актуальность темы, определяются цель и задачи, материал и методы исследования, научная новизна, теоретическая и практическая значимость, а также представлены положения, выносимые на защиту, апробация и структура диссертации. Первая глава озаглавлена «Теоретические аспекты изучения лексических систем языка». Здесь рассматриваются теория поля, раз- личные связи лексических единиц, а также парадигматические и синтагматические поля. Во второй главе под названием «Лексико-семантическая харак- теристика цветообозначений в немецком и азербайджанском языках» анализируется история
исследования цветообозначений, их классификация и семантические структуры. В третьей главе под заголовком «Словообразовательные особен- ности цветообозначений в немецком и азербайджанском языках» излагаются способы образования новых слов и фразеологических оборотов посредством цветообозначений. Наряду с этим здесь осве- щаются проблемы символики цветов и субстантивация цвето- обозначений как составная часть словообра-зовательного процесса. В заключении изложены основные выводы исследования.
22 Arzu Qadir Jabarova Semantic-structural Features of colour names in different systemed languages SUMMARY
The present thesis is dedicated to the semantic-structural features of colour names in differentsystemed languages. The research work consists of the introduction, three chapters, a conclusion and the list of used literature. The introduction substuntiates the activity and urgency of the theme, determines the goals and objectives, methods of investigations, comprises its scientific innovation, theoretical and practical significance, as well as the hypothesis of the thesis. The first chapter titled "Theoretical aspects of lexical systems of lan- guage is related to the investigation of paradigmatic field, lexico-semantic groups, such as synonyms. antonyms. semantems. morphosemantic paradigms, parts of speech and their qrammatical categories and syntagmatic dimension. The second chapter, which is called "Lexico-semantic features of colour names in German and Azerbaycani languages" deals with the hystory of the colour names, their classification and semantic structure of colour names in differentsystemed languages. The third chapter named "The Features of word-formation of colour names in German and Azerbaycani languages" is dedicated to the investigation of selected language material according to the substuntivation, word formation and phraseological units used with colour names. The Conclusion summerizes the basic results of the investigation.
23 Çapa imzalanıb: 27.02.2015
Format: 60х84 1/16. «Мütərcim» Nəşriyyаt-Pоliqrаfiyа Мərkəzi Bakı, Rəsul Rza küç., 125 tel./faks 596 21 44 e-mail: mutarjim@mail.ru
24 МИHИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ БАКИНСКИЙ СЛАВЯНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ На правах рукописи
ДЖАБАРОВА АРЗУ ГАДИР ГЫЗЫ СТРУКТУРНО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЦВЕТООБОЗНАЧЕНИЙ В РАЗНОСИСТЕМНЫХ ЯЗЫКАХ (на материале немецкого и азербайджанского языков) 5714.01 – Сравнительно-историческое и сравнительно- типологическое языкознание
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т
диссертации на соискание ученой степени доктора философии по филологическим наукам
БАКУ – 2015 Yüklə 202,99 Kb. Dostları ilə paylaş:
|