Ca'fer es-sâdik

CÂM

Divan şiirinde çeşitli hayaller ve edebî sanatlarla birlikte en çok kullanılan kelimelerden biri.

"İçki bardağı" mânasında olup kadeh, rıtl, peymâne. piyâle. sâgar, sağrak, ayak, doiu kelimeleri de aynı anlamda kulla­nılır. Yapıldığı maddeyi ve rengini ifade eden kelimelerle câm-ı zerrin, câm-ı zer-nigâr. câm-ı la'ITn, câm-ı yâkütf, câm-ı billur, câm-ı mTnâ. câm-ı musaffa, câm-ı rûsen, câm-ı âteş-reng, câm-ı gül-gün³⁷⁶ gibi terkipler içinde yer alır. Şeklinden dolayı at kulağı, deve tabanı, dostkânî, hilâli, rıtl-i girân gibi adlarla tanınan çeşitleri de vardır.

Câm divan edebiyatında daha çok için­deki içki ile birlikte söz konusu edilir. Renk ve şekil yönünden ağız, dudak, lâ­le, gül. güneş, hilâl ve âşığın gözü ile benzerlik kurularak ele alınır. Ağız ve dudak güzel söz, buse veya gülüş dola­yısıyla âşığa aşk şarabı sunan bir kadeh­tir. Her ikisinin rengi kırmızı olduğun­dan leb (dudak) ile câm arasında devam­lı bir münasebet g özeti im iştir. Güneş ve hilâl de renk, şekil ve parlaklık yanında hiç durmadan dönmeleri sebebiyle mec­liste elden ele dolaşan kadehe benzeti­lirler. "Hilâlî" denilen kadeh çeşidi hilâl­le benzerliğinden dolayı bu adı almıştır. Kanlı göz yaşlan şaraba teşbih edilerek kullanıldığında ortaya çıkan câm-ı çeşm terkibiyle âşığın gözleri de kadeh oia-rak hayal edilir. Bu münasebet ayrıca kadehlerin işlenip süslenmesiyle de ilgi­lidir. Zira âşığın gözlerine, tıpkı kadehin üzerine süs olarak çizilmiş şekiller gibi sevgilinin sureti veya hayali düşmüş ve­ya işlenmiştir. Ayrıca âşığı mest ve ha­rap ettiği için güzellik de şarap kadehi­ne benzetilir.

Ayak çekmek, ayağa düşmek (veya dü­şürmek), başını ayağa salmak gibi deyim­lerde "kadeh" anlamına gelen ayak ke­limesi tevriyeli olarak kullanılır. Farsça'­da ayâğ "büyük ayaklı kadeh" demek olup Türkçe ayak kelimesinden bu dile girmiştir. Buna bağlı olarak ayak seyri sözü de hem gezinti hem de içki içmek demektir. Tevriyeli kullanışlarında çok defa ayak ile baş arasında tezat sanatı da yapılır: "Ayağa düş dilersen başa çık­mak Bununla başa çıktı câm-ı sahbâ" I Hayalî Beyi.

Câm gerçek anlamda içindeki içkiden öteye, mecazi olarak, kendisiyle sunulduğu tasavvur olunan kader, baht, ecel gibi başka şeyleri de anlatmaktadır. Şey-yad Hamza'nın şu beyti buna bir örnek teşkil eder: "Ecel tutmuş elinde bir ulu câm / Ki ol camın içi dolu serencâm". Tasavvufî mânada kullanıldığında kade­he konulan şarap ilâhî aşkı, kadeh de âşığın gönlünü veya mürşid-i kâmilin talibe telkin eylediği "ismullah'ı ifade eder.

Eski şiirde cama bağlı olarak çok ge­çen sözlerden biri de "câm-ı Cem'dir³⁷⁷. Cem'İn bu sihirli kadehinin dünyada olan biteni aksettirmesi ve­ya göstermesi sebebiyle câm kelimesi "câm-ı cihân-nümâ", "câm-ı cihân-bfn", "câm-ı gîtî-nümâ", "câm-ı âlem-nümâ" gibi terkiplerde "ayna" mânasında kul­lanılmıştır. "Câm-ı İskender" de bunlar­dan biri olarak büyük İskender'e atfe­dilen meşhur ayna anlamındadır. Fakat divan edebiyatında daha çok "âyîne-i İskender" ve benzeri terkipler halinde ge­çer.³⁷⁸

Divan şiirinde câm nâdir de olsa "cam" anlamında da kullanılır. Bu maksatla zik-redildiğinde pencerelerinde cam bulu­nan evin aydınlık olacağı belirtilir ve âşı­ğın kulağı sevgilinin kapısı halkasına, gözleri de pencerelerin camlarına ben­zetilir.

Bibliyografya:

Burhân-ı Kân' Tercümesi, s. 198; Levend. Diuan Edebiyatı, s. 156-157, 336-342; A. Ni-had Tarlan. Şeyhî Divanını Tedkik, İstanbul 1964, s. 142, 165; Mehmed Çavuşoğlu, Necati Bey Diuanı'ntn Tahlili, İstanbul 1971, s. 47, 128, 170, 171, 210, 231; Harun Tolasa, Ah-med Paşanın Şiir Dünyası, Ankara 1973, s. 136, 253-254, 258, 359, 412, 440, 446, 509, 512; Cemâl Kurnaz. Hayalî Bey Dîoânı (Tah­lil), Ankara 1987, s. 157-158, 271. 361, 427. 450, 459; a.mlf.. "Necati Beğ, Ahnıed Paşa, Hayalî Beğ ve Nev'î Divanlarmdaki Teşbih ve Mecaz Unsurları", TKA, XXV/1 (1988), s. 137, 143, 147, 149, 151, 155, 159, 162. 163; Abdurrahman Güzel, "Sual ve Cevap Yoluyla Tasavvufun Tarifi", a.e, XXIli/l-2 (1985), s. 303.

CÂM-I CEM

Efsanevî tran hükümdarlarından Cemşîd ile Keyhusrev'e, ayrıca Hz. Süleyman'a ve Büyük İskender'e atfedilen sihirli kadeh.

İçine bakıldığı zaman dünyada olup biten her şeyin görüldüğüne inanılan câm-ı Cem. İran ve Türk edebiyatların­da câm-ı cihân-ârâ (dünyayı süsleyen kadeh), câm-ı cihân-nümâ (dünyayı göste­ren kadeh), câm-ı dhân-bîn (dünyayı gö­ren kadeh), câm-ı gîtî-nümâ (dünyayı gös­teren kadeh) adlarıyla da anılır.

Daha çok efsanevî İran hükümdarı Cemşîd'e atfedilen câm-ı Cem'in kimin tarafından icat edildiği kesin olarak bel­li değildir. Cemşîd'den İran millî destanı Şehnöme'de genişçe söz edildiği halde onun böyle bir kadehi bulunduğuna dair herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Öte yandan aynı eserde Keyhusrev'den bahsedilirken onun bu nitelikleri taşıyan bir kadehi olduğu ve bu kadehin kulla­nıldığı olay hakkında bilgi verilmektedir. Şehnâme'ye göre İran'ın ünlü pehlivan­larından Gîv'in oğlu Byen, Efrâsiyâb ta­rafından yakalanıp bir kuyuya atılmış, oğlunun hasretiyle yanıp tutuşan baba­sı onu aramaktan ümidini kestiği sıra­da Keyhusrev kadehine bakarak Büen'in bir kuyu içinde bulunduğunu Gîv'e ha­ber vermiş, Rüstem de gidip onu kur­tarmıştır.

Şarabın Cemşîd döneminde icat edil­mesi ve VI. yüzyıldan itibaren Cemşîd'in Süleyman peygamberle karıştırılması bu kadehin Cemşîd'e mal edilmesine se­bep olmuş, devlere ve cinlere hâkim ol­mak, havada seyahat etmek gibi olağan üstü olaylar her ikisinin de ortak özel­likleri olarak görülmüştür. İran destan­larında başta Cemşîd olmak üzere Key-husrev"in de başşehri sayılan ve harabe­leri günümüze kadar gelen Taht-ı Cem-şîd (Persepolis). aynı zamanda Hz. Süley­man'ın da başşehri sayılmıştır. Cemşîd ve Keyhusrev rivayetini bağdaştırmak için kadehin Cemşîd tarafından bulun­duğu, Keyhusrev'in de içine birtakım şe­killer yaparak onu sihirli bir hale getir­diği ileri sürülmüştür.

Câm-ı Cem'de muhtemelen yedi ya­tay çizgi bulunduğu, kadehin dudağın değdiği kısmına yakın olan ilk çizgiye hatt-ı cevr (eziyet çizgisi) dendiği, bu çiz­giye kadar içilen şarabın insanı yere yık­tığı söylenir³⁷⁹. Daha sonra sırasıyla hatt-ı Bağ-dâd, hatt-ı Basra, hatt-ı ezrak, hatt-ı eşk (veya hatt-ı Vereşger), hatt-ı Kâseger, hatt-ı Furudîne gelir. Birçok sözlükte sa­dece isimleri geçen bu terkiplerin nere­den kaynaklandığı ve ne anlama geldiği bilinmemektedir.

Kaynaklarda câm-ı Cemin âyîne-i İs­kender'le aynı olduğuna dair bilgilere de rastlanır. Bu görüş, her ikisinde de uzakta olanları gösterebilme niteliği bulun­masının bir sonucu olarak ortaya çıkmış olmalıdır. Edebî bir metinde câm-ı Cem yüzük ve rüzgâr sözleriyle birlikte geçi­yorsa Hz. Süleyman'la, sed ve âb-ı ha­yat tabirleriyle birlikte ise İskender'le, bunların dışında kullanılıyorsa Cemşîd veya Keyhusrev'le ilgilidir. Câm-ı Cem tasavvuf metinlerinde "her türlü kötü­lükten arınmış tertemiz gönül ve ruh" anlamında kullanılmıştır. Sûfîler câm-ı Cem'i bazan Hz. Süleyman'la, bazan At-târ'da olduğu gibi Hızır ve âb-ı Hızır'la ilgili gösterirler.

Bibliyografya:

Müstevff, Târîh-i Güzide (Browne), s. 94; Muhammed Hüseyn-i Tebrîzî, Burhân-ı Kâtıc³⁸⁰, Tahran 1342 hş., II, 756; Burhân-ı Kâtı' Tercümesi, s. 246; Muham­med Muîn. Mezdeyesnâ ve Edeb-i Pârsî, Tah­ran 1338 hş., s. 445-446; Gıyâseddin. Gıya-şü'l-luğât, Nawal Kishor, ts., s. 160; Minûçihr-i Murtazavî, "Cam-Cem", Neşrîyye-i Dânişke-de-i Tebriz, sy. i, Tebriz 1333, s. 9-38. 42-57; DMF, I, 722; Dihhudâ, Luğatnâme, X, 66-69.