Ca'fer es-sâdik

CÂLÛT

Hz. Dâvûd tarafından öldürülen ünlü bir savaşçı.

Tâlût'un (Saul) krallığı döneminde İs-râiloğullan'nın savaştıkları düşman ka­vimlerden birinin reisidir. Kur'an'da bil­dirildiğine göre İsrâiloğulları Hz. Musa'­dan sonraki bir peygamberden, kendi­lerini Allah yolunda savaşa götürecek bir kral tayin etmesini istemişler, peygam­berleri onlara Tâlût'un kral olarak seçil­diğini bildirmiş, fakat İsrâiloğulları onun krallığına itiraz etmişlerdir. Bunun üzeri­ne peygamberleri onlara Allah'ın Tâlût'u kendilerinden daha üstün kıldığını, bilgi ve kuvvetini artırdığını, onun krallığının en belirgin alâmetinin ise düşman elin­de bulunan tabutu (ahid sandığı) geri getirmek olduğunu bildirmiştir. Daha sonra Tâlût kumandasındaki İsrail or­dusu Câlût ve ordusuyla savaşıp onları yenmiş, Dâvûd da Câlûfu öldürmüştür.³⁶⁰

Kur'ân-ı Kerim'de Câlût olarak adlan­dırılan bu kişinin ismi Ahd-i Atîk'te Gol-yat şeklinde geçmektedir. Rlistf kavmin­den³⁶¹ ve Gat şehrinden olan Golyat iri cüssesi sebebiyle âdeta dev gibi tasvir edilmekte, onun Refaîm de­nilen ve devâsâ cüsseleriyle meşhur olan ırkın bir bakiyesi olduğuna inanılmakta­dır³⁶². Golyat'ın boyu İbrânîce Ahd-i Atîk'e göre 6 arşın 1 kanş (2,93 m), Ahd-i Atîk'in Yunanca tercümesine ve yahudi tarihçisi F. Josephus'a göre ise 4 arşın 1 karıştır (2,03 m.) II. Samuel, 17/ 4; Mangenot, DB2, 111/1, s. 2681. Kuşan­dığı zırhın ağırlığı 5000 şekel tunç³⁶³, mızrağının ucundaki demi­rin ağırlığı ise 600 şekeldir.³⁶⁴

Kral Saul döneminde İsrail toprağını işgal eden Fılistî ordusunda yer alan Gol­yat zorlu bir savaşçıdır. İsrail ordusu ile Filistî ordusu karşı karşıya geldiğinde başında tunç başlık, üzerinde pullu zırh, baldırlarında tunç zırhlar, omuzlan ara­sında tunç kargı ve elinde mızrağı İle İs­rail ordusuna meydan okuyarak onları mübârezeye davet eder. Bu meydan oku­ma kırk gün sürer, fakat İsrail ordusun­dan hiç kimse onun karşısına çıkmaya cesaret edemez. Orduya katılan büyük kardeşlerini ziyaret için karargâha ge­len genç yaştaki Dâvûd bu durumu görünce Golyafın karşısına çıkmak ister ve sapanıyla attığı taş ile onu alnından vurur, sonra da kılıçla başını keser.³⁶⁵

Ahd-i Atîk'te Golyat'ın öldürülmesiyle ilgili olarak çelişkili bilgiler vardır. Bir yerde Golyafın Dâvüd tarafından öldü­rüldüğü belirtilirken³⁶⁶ başka bir yerde Gatlı Golyafı Elha-nan'ın öldürdüğü³⁶⁷ bil­dirilmektedir. Öte yandan Kitâb-ı Mukad-des'in İbrânîce nüshası ile Batı dillerine yapılan çevirilerinde, "Beytülahmli Elha-nan Gatlı Golyafı vurdu" denilirken Türk­çe tercümesinde, "Beytülahmli Elhanan Gatlı Golyafın kardeşini vurdu" denilmektedir. Bu son ifade Ahd-i Atîk'in baş­ka bir bölümünde de yer almaktadır.³⁶⁸

Ahd-i Atîk Golyafı Filistî (peliştî-peüş-tîm} diye takdim ederken İslâmî kaynak­larda o Bâbilli³⁶⁹ veya Âd ya da Semûd kavimlerinin ahfadından bir kişi olarak gösterilmekte³⁷⁰, hatta Berberîler'in kralı olduğu da nak­ledilmektedir³⁷¹. Tarih ve tefsir kitaplarında Câlûfun kimliği ve Dâvûd'la mücadelesine dair İsrâiliy-yat türünde çeşitli rivayetler yer almak­tadır ki bunlar Ahd-i Atîk'teki kıssaya benzer mahiyettedir.

Bibliyografya:

Taberî, Târih (Ebü'l-Fazl), I, 467-474; Mes'ûdî, Mürûcü'z-zeheb (Abdülhamîd), I, 54-58; Nü-veyrî, Mihâyetü'l-ereb, Kahire 1362/1943, XIV, 45-53; İbn Kesîr. Tefsîrül-Kurân, I, 223-226; Eimalılı. Hak Dini, II, 827-837; E. Mangenot. "Goliath", DB2, 111/1, s. 268-269; Abdullah Ay­demir, Tefsirde İsrâUiyyât, Ankara 1979, s. 179-203; B. Carra de Vaux. "Câlût", İA, III, 15; G. Vajda, "Djâlüt", El? (Fr.), II, 417; B. 0. - H. Z. H.. "Goliath", EJd., VII, 756-758.

CAM

Silisli kumun potas veya soda. kireç ve bazan daha başka katkı maddeleriy­le birlikte eritilmesiyle elde edilir. Eri­miş haldeyken (1500-1600° C) akıcı olup daha düşük ısıda (1100-1200" C) kolayca şekillendirilebilme özelliğine sahiptir. Ta­mamen soğuduğunda ise çok sert ve kı­rılabilir bir yapı kazanır. Sunî camın ta­biattaki karşılığı kaya kristali ve obsid-yen olarak görülür. Parlak siyah renkli volkanik bir madde olan obsidyen Neoli­tik çağda ok ve mızrak ucu gibi aletlerin yapımında kullanılmıştır. Kaya kristali ise hemen hemen renksiz ve yarı say­damdır. Tamamen renksiz ve tam say­dam olan en kaliteli türüne necef denir; necef çağlar boyunca cam yapımcıları için ilham kaynağı olmuş ve taklit edil­miştir.

Camın keşif tarihi ve yeri kesin ola­rak tayin edilememekle birlikte ilk cam örnekleri milâttan önce III. binyıla kadar gider. Tarihlenebilen en eski eşya kolye parçalarıdır; cam kaplar ancak milâttan önce XVI. yüzyılın sonlarından itibaren görülmeye başlar³⁷². Asur, Nuzi ve Alalah gibi Batı Asya şehirlerin­deki kazılarda ortaya çıkarılan bu en es­ki cam kapların ilk yapımcıları muhte­melen Mitanniler'dİr.³⁷³ Cam yapımı, seramik kapların veya fa­yans eşyanın sırla kaplanması deneyle­rinin tabii bir sonucu olarak ortaya çık­mış ve büyük bir hızla Doğu Akdeniz ül­kelerine yayılmıştır. Genellikle 111. Tut-mosis'in (mö 1504-1450) Batı Asya'da-ki istilâları sırasında cam ustalarını top­layarak bu sanatı Mısır'a götürdüğü ka­bul edilir. Cam yapımında en tanınmış Mısır şehirleri Malkata, Lişt ve Amarna'-dır. Milâttan önce XV-XIII. yüzyıllarda camcılık doruk noktasına ulaşmıştır. Bu erken dönemin iç kalıp ve mozaik cam örnekleri titiz ve üstün bir işçiliğin ürü­nüdür. İç kalıp camın yapılışında bir çekirdek üzerine cam liflerin sarılması söz konusu olup süsleme amacıyla da renk­li cam iplikler kullanılır. Mozaik cam ise renkli çubuklardan kesilerek kalıp içine yerleştirilen parçaların fırınlanma sonu­cunda birbirine yapışmasıyla meydana gelir. Milâttan önce 1200 dolaylarında Son Tunç devri uygarlığının genel çökü­şüyle camcılık da geriler ve milâttan ön­ce X. yüzyılda Doğu Akdeniz'in karanlık çağdan kurtulmasından sonra tekrar canlanır. İç kalıp camların yanı sıra renksiz, yan saydam döküm kâseler, vazolar ve alabastronlar da görülmeye başlar. Döküm kaplar, kalıbın içine küçük cam parçalarının doldurulup fırınlanmasına elde edilir. Büyük bir ihtimalle Anadolu'­dan göç eden Etrüskler tarafından Ku­zey İtalya'da başlatılan üretim çok de­ğişik yönlerde gelişir. Akdeniz ülkelerin­deki iç kalıp eserlerde Yunan seramik formları taklit edilir. Helenistik dönemin en seçkin formları ise kalıba dökülmüş ve çarkta dekore edilmiş kâseler, mo­zaik cam ve reticelli kaplar ile altın varaklı camlardır. Cam üretimi Roma İmpa­ratorluğu döneminde büyük oranda ar­tar. Döküm kapların yapımı devam eder­ken Suriye-Filistin bölgesinde milâttan önce I. yüzyılın ortalarında üfleme tek­niği keşfedilir. Bu teknikte piponun (üf­leme borusu) ucuna bir parça sıcak cam alınır ve döndürülerek üflenir; eğer ka­lıbın içine üflenirse kabartma motifler elde edilir. Üfleme tekniği giderek bü­tün cam endüstrisine hâkim olur.

Batı Roma İmparatorluğu'nun yıkılı-şıyla Avrupa'da cam sanatı geriler; ge­lişme doğuda Bizans ve Sâsânî dünyasında devam eder. Bizans'ta dekoratif veya günlük kullanıma hitap eden kap­ların yanı sıra süs eşyası, düz cam ve mo­zaikler üretilirken Sâsânîler geometrik motifli kesme cam yapımında ustalaş-mışlardır. Ortaçağ'ın Avrupa camlarında ise harmanın iyi temizlenememesinden ileri gelen özürler göze çarpar. Alman­ya, Bohemya, Fransa, Belçika, Hollanda ve Ren bölgelerinde Frank camından tü­reyen "orman camı" yaygındır. Bu tür camların tipik özelliği grimsi, yeşilimsi veya kahverengimsi olmalarıdır.

İslâm âleminin erken dönemlerine ait camlar Sâsânî etkileri taşır; sonraları yavaş yavaş daha özgün form ve bezeme şekilleri ortaya çıkar. Bu yenilik Ab­basî ve Fatımî camlarında açıkça görü­lür. Xlll-XlV. yüzyıllarda Memlûk sultan­ları tarafından Halep, Sam ve Rakka'ya ısmarlanan yaldızlı ve mineli cami kan­dilleri dünya camcılığının en etkileyici örneklerindendir. II. Gıyâseddin Keyhus-rev'in adını taşıyan bir Anadolu Selçuk­lu tabağı da Memlûk tiplerini hatırlatır. İslâmî camlar Haçlılar tarafından Batı'-ya götürülmüş ve büyük bir hayranlık kazanmıştır. 1400 yıllarındaki Timur is­tilâsı sonunda İslâm camcılığının gerile­mesine karşılık Venedik camcılığı ilerler ve Venedik camlarındaki biçimsel ele­manlar XVII. yüzyılda bütün Avrupa'ya yayılır. Yeni ve ağır cam türlerinin bulu­nuşuyla Venedik önemini kaybetmeye başlar. Bohemya'da potaslı karışıma ki­reç katılarak elde edilen berrak ve da­yanıklı cam oymaya ve derin kesmeye çok elverişlidir. İngiltere'de George Ravenscroft potas kireç karışımına kurşu-noksit ilâve ederek 1676'da "kurşun ca-mı"nı bulur. Avrupa'nın diğer ülkelerin­de ise XVIII. yüzyılın sonuna kadar kesme camın başarısız taklitleri yapılır. 1820'yi takip eden yıllarda Bohemya'da "Bİeder-meier stili" görülür. Bu döneme ait mi­neli ve yaldızlı renkli camlar veya kesme-li yahut çarktıraşlı sarma camlar Fransız ve İngilizler tarafından kopya edilir.

Camcılık alanında İngiltere ve Bohem­ya'nın XIX. yüzyıl ortalarındaki önderli­ğini yüzyılın sonuna doğru Fransa ele ge­çirir; bu arada Amerika Birleşik Devlet­leri de kendini göstermeye başlar. Bur-mese, satin. amberina ve peaçh blow gibi yeni cam tipleri ortaya çıkar. "Art Nouveau"nun etkileri İse I. Dünya Sava-şı'na kadar sürer. XX. yüzyıl camcılığı ge­rek fonksiyonel gerekse artistik alanda çok çeşitli kollara ayrılarak gelişmeye devam eder.

Osmanlılar'da Cam Sanatı. Beykoz İşi. Osmanlı camcılığının parlak devri de Bo­hemya'nın atılımıyla aynı zamana rast­lar. XIX. yüzyılda İstanbul'da Beykoz ci­varında çok değişik özellikler taşıyan cam eşyanın üretildiği atölyelerin kurul­duğu bilinmektedir. İlk atölye 111. Selim zamanında (1789-1807), opal camın ya­pım tekniğini Venedik'te öğrenip İstan­bul'a dönen Mevlevî dervişi Mehmed De­de tarafından kurulmuştur. 21 Muhar­rem 1263³⁷⁴ tarihli Takvîm-i Veköyi' gazetesinde de încirköy'de Bur­sa Valisi Mustafa Nuri Paşa tarafından Sultan Mustafa Vakfı arazisinde kurulan bir billur fabrikasından söz edilir. Daha sonra Mustafa Nuri Paşa'nın ricası ile fabrikanın yönetimi Darphâne-i Âmire'-ye devredilmiş ve başına Darphâne Nâ­zın Tâhir Efendi getirilmiştir.

Beykoz camlarının üretildiği dönem­de başta Fransa ve Bohemya olmak üze­re Avrupa ülkelerinden çok sayıda Türk zevkine hitap eden cam eşya satın alın­mıştır. Osmanlılar'ın beğeneceği türden camların yapımı Avrupa'da "alla Turches-ca" ve "â la Turque" diye adlandırılan cam biçimlerinin gelişmesine yol açmış­tır. Ayrıca Beykoz atölyelerinde Avrupa­lı camcıların da çalıştığı bilinir. Fakat üretilen eserler bütün inceliğiyle Türk zevkini yansıtır. En çok kullanılan form­lar gülabdan, ibrik, vazo, lâledan, daldır­ma, kus, şekerlik, kâse ve tabaktır; Beykoz işi teşbihler de yapılmıştır. Beykoz camlarından bazılarının kapak kulpları Mevlevi dervişlerinin başlıklarına benzer.

Beykoz işleri çeşitli gruplara ayrılır. Renksiz camların en tanınmışları "may-danozlu" denilen türdür. Bunlar kesme-1İ olup özellikle maydanoz yapraklarını içeren yaldız bezemelidir. Ayrıca çeşitli çiçek ve bitki motifleriyle mine dekor da görülür. Bu tip camlar arasında kla­sik Beykoz formlarından başka leğen-ibrik, tabaklı büyük kâseler ve büyük şişeler de yer alır. Renkli camlar kobalt mavisi, menekşe rengi ve koyu mavi gi­bi renklerde olup saydamdırlar. Beze­melerinde sade yaldız veya hem yaldız hem de mine kullanılmıştır. Opal cam­lar Beykoz işlerinin önemli bir bölümü­nü teşkil eder. Bu tip cam XVI. yüzyılda Venedik'te, XVII. yüzyılda Almanya'da ve XVIII. yüzyılda da bütün Avrupa ül­kelerinde yaygın olarak İmal edilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu'nda ise opal camlar XIX. yüzyılda, bu tekniği Batı'da öğ­renmiş Türk ustalar ve Türk atölyelerin­de çalışan Batılı ustalar tarafından üre­tilmiştir. Bu camlar önceleri opal rengin­de oldukları için opal cam adını almış­lardır-, daha sonra aynı ismi taşımakla beraber çok çeşitli renklerde yapıldıkla­rı da görülmektedir. XIX. yüzyılda Fran­sa'da üretilen bir tür camlara ise "opa­line" adı verilir. Camı opal leşti rm ek için cam harmanına önceleri kireçleşmiş ke­mik külü ve kalay oksit katılırken son­raları çok çeşitü maddeler kullanılmış­tır. Katkı maddesinin ölçüsüne, işlemin uzunluğuna ve sonuçta meydana gelen kristallerin büyüklüğüne bağlı olarak ya­rı saydamdan tam mata kadar isteni­len derecede opa! cam elde edilir. Opal cam ışığa doğru tutulunca koyu turun­cu yahut kırmızı renk verir. Bunlar da Beykoz tipi cam eşya temel formların­da üretilmiş olup onlar gibi sade yaldızlı veya hem yaldızlı hem de minelidir. Kırmızı Beykoz camları ise renksiz cam­ların kırmızıya boyanmasıyla elde edil­miştir.

Çeşmibülbül. Çeşmibülbül camlara bu adın verilme sebebi kesin olarak bilin­memekle beraber fabrikanın bulundu­ğu yerin Çeşmibülbül adını taşıması ve­ya camın içindeki paralel çizgilerin bül­bül gözündeki harelere benzetilmesi ola­bilir. Bu tür camlar da Beykoz isi gru­buna girer. Türkiye'de çeşmibülbül ola­rak tanınan camlar ilk defa XVI. yüzyıl­da Venedik'te ortaya çıkar³⁷⁵. Venedikli ustaların bu güzel bu­luşu yavaş yavaş Avrupa'nın bütün ül­kelerine yayılır; Osmanlı İmparatorlu­ğu'nda ise XIX. yüzyılda önem kazanır. Çeşmibülbüllerin yapılışında şöyle bir yol takip edilir: Üfleme piposu önce erimiş cama daldırılıp çevrilerek ucuna cam top­lanır. Potadan çıkarılan cam dışarda bi­çimlendirilir ve yeterli ısıya İndirilir. İçin­de renkli cam çubukların dizili olduğu kalıba sokulan fıska (piponun ucundaki cam kütlesi) üflenip şişirilir ve çubukla­rın sıcak cama yapışması sağlanır. Daha sonra pipo yeniden potaya daldırılarak çubukların üzerine cam sarılır ve döndü­rülerek tekrar üflenir. Bu tip camlar Ve­nedik, Bohemya. Silezya, Hollanda, Bel­çika, Fransa, İspanya, Amerika Birleşik Devletleri ve Çin'de de görülmekle be­raber bunların Türk ürünlerinden farklı olduğu bilinmektedir.

Revzen-i menküş. Bugünkü adı vitray olan ve daha çok cami duvarlarının İç yüzlerinde görülen bezemeli sabit pencere camlarıdır. Avrupa sanatının kurşun çerçeveli vitraylarının gelişiminde büyük etkisi olan Bizans örnekleri yapım tekni­ği bakımından Osmanlılar'ınkinden fark­lıdır. Bizans vitrayında geometrik biçim­li (köşeli veya yuvarlak) küçük cam levha­lar renklendirilerek, bazan da desenler­le bezenerek ahşap, pişmiş toprak, taş veya kurşun çerçevelere geçirilmiştir. Bi­zans vitray örneklerini veren en önemli yapılar Ravenna'da San Vitale Kilisesi, İstanbul'da Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii) ve Khora Manastır Kilisesi'dir (Ka­riye Camii).

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait nakışlı pencereler, camların alçı şebeke­ler içinde yer alması bakımından deği­şik bir özellik gösterir. Osmanlı pencere­lerinde bir adım daha ileri gidilerek çift camlı bir düzenlemeye ulaşılmıştır. Diş­lik denilen petek pencerede alçı bir çer­çeve içinde renksiz ve geometrik kesim­li camlar kullanılır. Bunlar yuvarlak, yu­murta biçimi ve filgözü denilen şekil­lerdedir. Dıştakilerin sade olarak yalnız renksiz camdan yapılmalarına karşılık içeride renkli camlar kullanılmıştır. Bu renkli cam parçaları, revzen çatması de­nilen alçıdan dekoratif şebekelerin içle­rine yerleştirilir. Elde edilen nakışlı pen­cere çerçevesi pencere açıklığının iç ta­rafına takılır. Bunların desenleri çok de­ğişik ve göz alıcıdır. Duvarlar kalın oldu­ğu için iç yüzeye intibak ettirilen nakış­lı camların dış tarafında duvar kalınlığı kadar bir boşluk kalır. Boşluğun gölgesi güneşin durumuna göre cephenin mi­marisini değiştireceğinden oraya cep­henin yüzeyi ile aynı hizada olmak üze­re ikinci bir alçı pencere geçirilir. Böyle­ce pencere açıklıkları biri içeriden diğe­ri dışarıdan iki ayrı alçı çerçeve ile kapatılır.

Nakışlı pencere camilerde, saraylarda ve hatta özel evlerde süslemenin ana elemanlarından biri durumuna gelmiş­tir. Süleymaniye Camii ve İmareti'nin in­şaatına ait defterlerdeki kayıtlarda, 1557 yılında çalışan sanat erbabı arasında camcı ustalarının da (camgerân) adlan verilmiştir. Osmanlı binalanndaki vitray­lar düz ve kemerli pencerelerin her iki­sinde de görülür ve şu şekilde yapılır: Önce süslenecek pencerenin açıklığından biraz daha büyük düz bir tahta levha hazırlanır. Yatay olarak yere konulan tah­taya renkli camların uygulanacağı pen­cere açıklığının şekli çizilir. Çizgilerin üs­tüne kenarlıklar çakılarak bir çerçeve meydana getirilir ve içine de kompozis­yonun deseni çıkarılır. Daha sonra mo­delde belirtilen biçim ve renklere göre çamlar kesilir; bu camlar kenarları al­çıyla tutturulabilsin diye daha büyükçe olur. Cam yerleştirilecek yerler alçı per­vazların kalınlığının yarısına kadar lüle­ci hamuruyla doldurulur; alçı pervazla­ra tekabül eden yerler ise serbest ve çu­kurda kalır. İşlem farklı bir şekilde de yapılabilir; Levhanın üstü belirli kalınlık­ta bir tabaka ile kaplanır ve desen kalı­bı bunun üstüne alınır. Sonra alçı doldu­rulacak kısımlar bir bıçak yardımı ile oyu­lur. Böylece birbiriyle bağlantılı kanalların ayırdığı topraktan bir adacıklar seri­si elde edilir. Bu adacıklar cam parçala­rının düz bir yüzey meydana getirme­si için aynı kalınlıkta olmak zorundadır­lar. Bundan sonra uygun şekilde kesil­miş her cam parçası yerine konur. Camların kenarları toprak adacıklardan aşağı yukarı 1 cm. taşar. Bütün parçalar yer­lerine yerleştirilince camların üstüne de toprak doldurulur. Altta bulunan kanal­lara uyacak şekilde üstteki kanalların kenarları kesilir, düzenlenir ve içlerine sıvı alçı akıtılarak kurumaya bırakılır. Al­çı kanaliarı takip ederek bütün boşluğu doldurur ve camların kenarlarını kavrar. Daha sonra toprak kaldırılır ve bir bı­çakla yüzey temizlenir. Belli yükseklik­teki pencerelere konacak renkli camlar­da çamurdan adacıkların cidarlarını ay­dınlığın odaya giriş açısına göre içeri doğru eğik olarak kesmek gerekir.

Daha ince ve süslü vitrayların yapıl­ması İçin başka bir yola başvurulur. Bu metotta motif sertleşmiş bir alcı taba­kasını öze! bıçaklarla kazıyarak elde edi­lir. Oyma işlemi bitince camlar modele uygun olarak yerleştirilip aralarındaki boşluklara hafifçe camların üstüne ta­şacak şekilde sıvı alçı akıtılır. Bu kısım alçı çubukların diğer yüzünü oluşturur. Hazırlanan pano daha sonra yerine otur-tuîur.

Bibliyografya :

Tak um-i Vekâyi'. 21 Muharrem 1263: Y. Amic. L'Opaline française au XIX1' siecle, Paris 1952; Celal Esat Arseven, 7 Sanatı. İstan­bul 1970. s. 197-201 : Ömer Lütfi Barkan. Sü-leymaniye Camii ue İmareti İnşaatı i 1550-1557). Ankara 1972, tür.yer.; Fuat Bayramoğlu, Türk Cam Sanatı ue Beykoz İşleri, İstanbul 1974; H. Newmann. An Iltustrated Dictionaru nf Glass. London 1977; S. M. Goldstein. Pıe-Roman ûrıc! Early Roman Glass in the Corning Museum of Glass, New York 1980; A. v. Sal-dern, Ancient and Byzanline Glass from Sar-dis. London 1980; D. B. Harden, Catalogue of Greek and Roman Glass in the British Museum. London 1981; Nedret Bayraktar. İstanbul Cam ve Porselenleri. İstanbul 1982; D. P. Barag, Ca-taloguc of Western Asîatic Glass in The British Museum, London 1985; Üzlifat Canav. Cam erler Koleksiyonu. İstanbul 1985; Önder Küçükerman. Cam Sanat: ve Geleneksel Türk Camcılığından Örnekler. Ankara 1985; a.mlf., "Boğaziçi Camcılığının Ünlü Eserleri: Çeşmi-bulbüller", Türkıyemız.XX\\/66. İstanbul 1992, s. 4-12; A. H. S. Megaw. "Notes on Rerent VVork of tlıe Byzantine Institute in istanbul", Dumberton Oaks Papcrs. sy. 17. London 1963. s. 333-371; Semavi Eyice, "Ld Verrerie ıjn Turquie de l'6poqııc: byzantine a l'epoquc Turque", Annates du 4 eme Congres des Jo-urne'es Internationales de Verre, Liege 1969, s 162-182; a.mlf.. "Uluslararası Balkanlarda Ortaçağ Camcılığı Sanatı Konferansı", TTK Belleten. XXXIX.'1153 ı197tı s. 197-199: K. Ot-to-Dorn-Mehmed Önder, "Kubad-Âbâd Kazıları 1965 Yılı Ön Raporu", Türk Arkeoloji Dergisi, XIV/1-2, Ankara 1965. s. 237-247; SA. I. 309-323.