32.
DÜNYA OKEANININ HİSSƏLƏRİ
Respublikamız Xəzər dənizinin sahilində yerləşir.
Lakin Xəzər dəniz adlandırılsa da,
mütəxəssislər
onu dünyanın ən böyük gölü hesab edirlər.
·
Sizcə, bu, nə ilə əlaqədardır?
Xəzər
dənizinin
kosmosdan
görünüşü
85
84
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Dənizlərin mövqeyini müəyyən edin.
Müzakirə edək: 1. Dənizlərin mövqeyində hansı fərqlər var? 2. Dənizlər okeanla
necə əlaqəlidir?
Dənizlər quru vasitəsilə okeandan ayrılan su sahəsidir. Okeandan təcrid
olunmasına görə dənizlər bir-birindən fərqlənir. Qurunun içərisinə daha çox
daxil olan dənizlər
daxili dənizlərdir. Qara, Azov, Aralıq, Qırmızı, Baltik, Mər-
mərə və s. dənizlər okeanla
boğazlarla birləşir.
kənar dənizlər okeandan adalar vasitəsi ilə ayrılır. Onlar şelf və materik
yamacında yerləşir. Berinq, Oxot, Karib, Norveç, Sarı və s. belə dənizlərdir.
Materikin sahilində yerləşən
Dənizlər
Qara dəniz
Barens dənizi
Filippin dənizi
Hansı okeana aiddir
Hansı materikin sahilindədir
Süveyş bərzəxi.
Bərzəxdə (Misir
dövləti-
nin ərazisində) Aralıq və Qırmızı
dənizləri birləşdirən Süveyş kanalı
çəkilib.
Adalararası dənizlər materik sahillərindən kənarda, adalar arasında yer-
ləşir, məsələn: Fillipin, Sulavesi, Yava, Fici və s. Okean və dəniz sularının qu-
ruya daha çox daxil olan hissələri
körfəz adlanır.
Körfəzlərin okeanla təbii
sərhədləri olmur. Bəzi dənizlərin adı səhvən
körfəz (Meksika, Hudzon), kör-
fəzlərin adı isə
dəniz (Ərəbistan) adlandırılmışdır.
Mətndə adları olan coğrafi obyektləri kontur xəritədə qeyd edin.
Quru vasitəsilə okeandan ayrılan su sahəsinə __ deyilir.
Adalar vasitəsilə okeandan ayrılan dənizlər __, okeana bo-
ğaz vasitəsilə birləşən dənizlər __, quruya daha çox daxil
olan dənizlər isə __ adlanır. __ iki böyük qurunu birləşdirən
ensiz quru zolağıdır. Quru sahələrini ayıran
və ya su sahə-
lərini birləşdirən ensiz su sahələri __ isə suyun quruya daxil
olan hissəsidir.
Cədvəli dəftərinizə
çəkin və xəritə-sxem
əsasında onu
tamamlayın.
Därsdän sonra.
Xəritə üzrə materiklərdən birinin sahili boyunca “səyahətə
çıxın”. Keçdiyiniz dəniz, boğaz və körfəzlərin adlarını dəftərinizə qeyd edin.
AÇAR SÖZLÄR
Daxili dəniz
Dəniz
Körfəz
Adalararası dəniz
Bərzə
x
Kənar dəniz
Boğaz
Nä öyrändìnìz
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Öyrändìklärìnìzì
yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì
yoxlayın
Bu, maraqlıdır.
Sarqas dənizi Atlantik oke-
anının bir hissəsidir. Dənizin səthi bolluca
sarqas yosunları ilə örtülmüşdür. Xarici görü-
nüşünə görə onları “dəniz üzümü” adlandırırlar.
Sarqas dənizinin bir xüsusiyyəti də sahillərinin
olmamasıdır. Dənizin sərhədlərini isti Holf-
strim cərəyanı təşkil edir. Sarqas dənizinin su-
ları çox böyük şəffaflığa malikdir, lakin dənizin
səthində plastik və digər tullantılardan ibarət
böyük zibil kütləsi var.
Atlantik okean
ı
Afrika
Yada salın.
Yada salın.
Dünya okeanı 4 iri hissədən – Sakit, Atlantik, Hind, Şimal
Buzlu okeanından ibarətdir.
İran
Səudyyə
Ərəbistanı
Yəmən
Oman
İraq
Suriya
Misir
Qırmızı dəniz
Hind okeanı
Fars
körfəzi
Süveyş
bərzəxi
Dünya okeanının bir hissəsi
boğazlardır. Boğazlar
dəniz və okeanları bir-
ləşdirməklə su yollarını xeyli qısaldır. Berinq, Zond, Dreyk, Devis boğazları
isə okeanları əlaqələndirir.
Bəzən insanlar okean və dənizləri süni yollarla – kanallarla birləşdirirlər.
Bunun üçün ən əlverişli yerlər
bərzəxlərdir. Bərzəx iki
böyük quru sahəsini
birləşdirən ensiz quru zolaqlardır
(Panama, Süveyş).
2
4
3
6
5
7
8
1
Kənar
Daxili
Adalararası
Dənizin adı
Coğrafi mövqeyi
1
2
...
№
Çap üçün deyil
87
86
33.
OKEANDA QURU SAHƏLƏRİ
Daniel Defonun məşhur əsərinin
qəhrəmanı
Robinzon Kruzo gəmi
qəzasından sonra 38 il tənha
yaşamışdır.
· Onun uzun illər
öz vətəninə qayıda
bilməməsinin
səbəbi nə idi?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Fiziki xəritəyə əsasən ilk baxışdan 4 ən böyük adanı müəyyən edin, coğrafi möv-
qeyini müəyyənləşdirib cədvəli doldurun.
Adanın adı
Hansı materikə aiddir
Hansı
okeanda yerləşir
№
Müzakirə edək: 1. Bu adalar nə ilə fərqlənir? 2.Sizcə, bu adalar necə yaranıb?
Dünya okeanında böyüklüyünə görə müx-
təlif quru sahələri – adalar yerləşir. Onlar
materiklərdən ölçülərinin daha kiçik olması
ilə fərqlənir. Sahəsinə görə ən böyük ada
olan Qrenlandiya hətta Avstraliya materi-
kindən də təxminən üç dəfə kiçikdir. Adalar
mənşəyinə görə müxtəlif olur –
materik,
vulkanik və mərcan adaları.
Materik mənşəli adalar keçmişdə ma-
teriklərin bir hissəsi olmuşdur. Tektonik
hərəkətlər nəticəsində bəzi ərazilər enərək
su altında qalmış, dəniz səviyyəsindən yuxa-
rıda qalan quru sahələri isə adaya çevril-
mişdir. Materik adaları böyük qurudan bo-
ğaz və ya dayazlıqlar vasitəsilə ayrılmışdır.
Qrenlandiya, Madaqaskar, Şri-Lanka, Kali-
mantan,Yeni Qvineya, Tasmaniya adaları
materik mənşəlidir.
Vulkanik mənşəli adalar sualtı vulkan-
ların püskürməsi və lavanın soyuması nəti-
cəsində yaranmışdır. Vulkanik mənşəli ən bö-
yük ada – Atlantik okeanındakı İslandiyadır.
Lakin onlara ən çox Sakit okeanda rast
gəlinir – Havay, Kuril və s.
Dünya okeanının dayazlıqlarında temperaturu +20°C-dən yüksək olan
sularda yaşayan mərcan polipləri də adalar yarada bilirlər. Belə adalara
mərcan mənşəli adalar deyilir. Məhv olduqdan sonra mərcan poliplərinin
qalıqları uzun müddət ərzində toplanaraq daşlaşır və sualtı qayalıqlara, yaxud
adalara çevrilir. Belə adalar Sakit və Hind okeanlarında daha çox yayılmışdır.
Məsələn, Böyük Sədd rifi, Maldiv adaları və s.
Adalar tək və ya qrup halında olur. Bir-birinə yaxın yerləşmiş ümumi
bünövrəyə malik adalar qrupu
arxipelaq adlanır: Kanada Arktika arxipelaqı,
Malay arxipelaqı, Filippin adaları və s. Ada və arxipelaqlarda müstəqil dövlət-
lər yerləşir və yaxud da onlar hansısa bir dövlətə məxsusdur.
Materik mənşəli ada
Vulkanik
ada
mənşəli
Mərcan
ada
mənşəli
__ materikin bir hissəsi olmuşdur. __ sualtı dağ və
vulkanların zirvələridir. __ dəniz canlılar – mərcan
poliplərinin qalıqlarından yaranmışdır.
Bir-birinə
yaxın yerləşən adalar qrupu __ adlanır.
Därsdän sonra.
Bakıdan Böyük Britaniya adasına olan su yolunu kontur xəritədə
qeyd edin. Coğrafi obyektləri qeyd edin ( dənizlər, boğazlar, körfəzlər, çaylar, keçdiyi
və ətrafında yerləşdiyi ölkələr).
Cədvəli tamamlayın:
Adanın adı
Mənşəyi
№
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2
8
9
5
4
7
6
10
3
1
Cədvəli dəftərinizə
köçürün. Mətndən, fiziki
və siyasi xəritədən istifadə
edərək cədvəli doldurun.
Ada və
arxipelaqların adı
Madaqaskar
İslandiya
Böyük
Sədd rifi
Mənşəyi Ölkə
Azərbaycandan hansı
istiqamətdə yerləşir
Kalimantan
Yapon adaları
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Nä öyrändìnìz
AÇAR SÖZLÄR
Arxipelaq
Vulkanik adalar
Materik mənşəli adalar
Mərcan mənşəli adalar
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Yada salın.
Yada salın.
Hər tərəfdən su ilə əhatə olunmuş kiçik quru parçasına
ada deyilir.
Çap üçün deyil