98
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Xəritə-sxemlərdə hansı kanal və boğazın olduğunu təyin edin. Onlar dünya okeanı-
nın hansı hissələrini birləşdirir?
1
2
3
2. Çay dərəsinin elementlərini adlandırın.
4. Uyğunluğu müəyyən edin.
1
2
3
4
A. Düzənlik çayları
B. Dağ çayları
а) Böyük terraslı
çay dərəsi;
b) Meandrlı çay dərəsi;
c) Sürətli axın;
d) Çoxlu astana və şəlalələr.
1.______________ 3______________
2_______________ 4______________
3. Uyğunluğu müəyyən edin.
5. Gölləri yerləşdikləri materiklərə uyğun olaraq qruplaşdırın:
Adalar vasitəsilə okeandan ayrılan dəniz
Okeanla boğaz vasitəsilə birləşən dəniz
Quruya daha çox daxil olan dəniz
Filippin
Qırmızı
Berinq
Adalararası
Kənar
Daxili
1. Tanqanika
2. Eyr
3. Ağzıbirçala
4. Atabaşka
5. Titikaka
1.
Şimali Amerika
2. Avrasiya
3. Avstraliya
4. Cənubi Amerika
5. Afrika
Çap üçün deyil
99–112
YERİN CANLI TƏBƏQƏSİ
38. Canlı aləmin müxtəlifliyi
39. Torpaqların
quruluşu və xüsusiyyətləri
40. Torpaqların müxtəlifliyi
41. Torpaqların mühafizəsi
42. Azərbaycan Respublikasının torpaq,
bitki örtüyü və heyvanat aləmi
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
7
7
Çap üçün deyil
101
100
38.
CANLI ALƏMİN MÜXTƏLİFLİYİ
Yada salın.
Yada salın.
Biosferin yayıldığı
sərhədlər litosferin üst, atmosferin alt qatını və
bütün hidrosferi əhatə edir.
Yer kürəsinin inkişafının müəyyən mərhələsində canlılar əmələ gəlmiş və
biosfer təbəqəsi formalaşmışdır. Canlı orqanizmlərin inkişafı ilə əlaqədar bio-
sfer də tədricən öz sərhədlərini genişləndirmişdir.
Canlı aləm müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Bitki və heyvanların, yəni üzvi aləmin
təxminən 2,5 milyon növü vardır. Yer kürəsində növ tərkibinə görə heyvanlar,
üzvi kütlənin miqdarına görə isə bitkilər üstündür. Lakin okean və quruda bu,
fərqlidir. Qurudakı canlı aləmin 92%-ni bitkilər, okeanlardakıların isə 94%-ni
heyvan və mikroorqanizmlər təşkil edir. Günəş enerjisi və istiliyi bitki, heyvan
və mikroorqanizmlərin bir-biri ilə və eyni zamanda, Yerin digər təbəqələri ilə
daimi əlaqəsini təmin edir.
Bitkilər Günəş enerjisini udur, torpağın humus qatı ilə qidalanır və üzvü
Bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin qarşılıqlı əlaqədə inkişaf
edən davamlı qrupuna __ deyilir. Suyun üst qatında, passiv həyat
keçirən canlı orqanizmlər __ adlanır. __ daha fəal canlılardır.
Suyun dibində yaşayan az hərəkətli canlılar __ adlanır.
2. Buraxılmış sözləri yazın.
Yaşadığınız ərazidə
mövcud olan bitki
və
heyvan növləri
haqqında esse yazın.
AÇAR SÖZLÄR
Plankton
Nekton
Bentos
Biosenoz
Biosenoz = + +
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Nä öyrändìnìz
Därsdän
sonra
2010-cu ildə Yeni Qvineyanın sıx cəngəlliklərində
yeni heyvan növü aşkarlandı. Bu, Yer kürəsində rast
gəlinən ən kiçik qurbağa növü idi.
Otyeyənlər
Yırtıcılar
Bitkilər
SU
TORPAQ
1. Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın.
Bütün canlılar arasındakı bu əlaqə nəticəsində
biosferdə
maddələr mübadiləsi baş verir ( ). Müəy-
yən ərazidə formalaşan, bir-biri ilə sıx qarşılıqlı
əlaqədə inkişaf edən bitki, heyvan və mikroorqa-
nizmlərin davamlı qrupuna
biosenoz deyilir. Hər bir
təbii kompleksin (meşə, bataqlıq, çəmənlik, çöl və s.)
özünəməxsus biosenozu var.
b
Dəftərinizdə okean və qurudakı üzvi aləmi faizlə nisbətini əks etdirən diaqram qurun.
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Yaşayış
üçün əlverişli və əlve-
rişsiz əraziləri müəyyənləşdi-
rin.
Müzakirə edək:
1. Xəritə-sxemdəki
məntəqələrin hansında canlı
aləm daha zəngin ola bilər? 2.
Canlı aləmin müxtəlifliyi hansı
amillərlə əlaqədardır?
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
· Yer kürəsinin hansı ərazilərində yeni bitki və heyvan növünün axtarışı
məqsədəuyğundur ?
a
b
maddələr yaradır. Otyeyən hey-
vanlar bitkilərlə, yırtıcı hey-
vanlar isə
qida-
lanır. Bitki və heyvanlar məhv
olaraq yenidən torpağa qarışır-
lar ( ).
otyeyənlərlə
a
Plankton
Nekton
Bentos
Həyat tərzi
Xüsusiyyətləri
Canlılar
Yaşadığı
dərinlik
Okean sularında sərbəst hərəkət edən, fəal heyvanlar (balıq, balina, dəniz
tısbağası və s.)
nekton adlanır.
Bentos okean və dənizlərin dib hissəsində
yaşayan dəniz canlılarıdır (molyusk, mərcan, xərçəngkimilər). Suyun üst
qatında çoxlu sayda kiçik, daha hərəkətsiz canlılar –
planktonlar nektonlar
üçün əsas qida mənbəyidir.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
BENTOS
PLANKTON
NEKTON
200 m
1000 m
3000 m
Okeanda
dərinliyə doğru
canlı aləmin dəyişməsi
Toranlıq zona
Tam qaranlıq
Yaxşı işıqlanan zona
Çap üçün deyil