verirsə, bu ədəbi istedaddır. Eyin sözlər istedadın başqa növ-
lərinə də aiddir.
Qabiliyyət və iste'dad əmək fəaliyyətinin konkret, tarixən
inkişaf etmiş formalarından təcrid olunmuş şəkildə edilə bilməz.
Onlar konkret tarixi dövrdə fəaliyyətin ictimai cəhətdən
əhəmiyyətli olan hansı növlərinin təşəkkül etməsindən və
"fəaliyyətin müvəffəqiyyətli icrası" dedikdə hansı meyarın başa
düşülməsindən asılıdır.
İndi də psixologiyada qabiliyyətlərin ölçülməsi və əqli in-
kişaf əmsalını aydınlaşdıraq.
Qabiliyyətlər nəinki keyfiyyət, həm də kəmiyyət baxı-
mından bir-birindən fərqlənirlər. Qabiliyyətlərin ölçülməsi de-
dikdə onların kəmiyyət cəhətdən xarakterizə olunmasını nəzərdə
tuturlar.
Psixologiya tarixində ölçmə ilk dəfə hələ XVII əsrin 30-cu
illərində irəli sürülmüşdü. Psixometriya ( yunanca psushe-ruh,
metreo-ölçmə deməkdir)termini də məhz həmin illərdə əmələ
gəlmişdir. Bu haqda maraqlı fıkirlər irəli sürülsə də, qa-
biliyyətlərin ölçülməsi sahəsində ilk mühüm addım XIX əsrdə
atılmışdır.
XIX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq ingilis alimi Haltonun
tədqiqatları həmin sahənin inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Onun "Talantın irsiliyi" (1869), "İngilis alimləri: onların təbiəti
və tərbiyəsi" ( 1874), "insan qabiliyyətlərinin və onların inkiş-
faının tədqiqi" (1883) və b. əsərlərində fərdi fərqlər psixolo-
giyası və testlər metodunun bir çox mühüm məsələləri ilk dəfə
özünün geniş əksini tapmışdır.
Halton 1884-cü ildə Londonda Beynəlxalq sağlamlıq sə-
rgisində Antropoloji laboratoriya təşikl etdi. Qısa müddətdə
həmin laboratoriyada 10 minə qədər adamın boyu, çəkisi və s. ilə
yanaşı olaraq müxtəlif psixoloji xüsusiyyətləri, eləcə də
qabiliyyətləri də ölçüldü Halton bu sınaqları əqli testlər (ingiliscə
test-sınaq deməkdir) adlandırdı. Bütün psixoloji anlayışlardan
fərqli olaraq bu termin Qərb ölkələrində tezliklə kütləvi terminə
çevrildi.
94
1904-cü ildə Fransada əqli cəhətdən geri qalan uşaqları
müəyyən etmək üçün komissiya yaradılmışdı. Komisiyaya Al-
fred Bine (1857-1911) başçılıq edirdi. O, 1903-cü ildə öz qızları
Armand və Marqerit üzərində apardığı tədqiqatları ümumi-
ləşdirərək məşhur əsəri -"intellektin eksperimental tədqiqi"
monoqrafiyasını nəşr etdidi.
İntellekt-latın sözüdür, müxtəlif dillərdə anlama, dərketmə,
başa düşmə, dərrakə , ağıl mənasında işlənir.
İntellektin səviyyəsini necə müəyyən etmək və ya onu necə
ölçmək olar?
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində bu sual psixologiya
üçün təkcə praktik əhəmiyyətə malik deyildi. O, birinci növbə-
də, metodoloji məsələ idi. A.Bine T. Simon adlı başqa fransız
psixoloqu ilə birlikdə müxtəlif yaşlı uşaqalrın diqqətini, hafizə-
sini, təfəkkürünü və s. öyrənməyə başladı. Bu eksperimentlər
əsasında yeni testlər yaradıldı. Psixologiyada həmin testlər Bine-
Simon testləri kimi məlumdur. Bine-Simon testlərində fərdi
fərqlər öz-özlüyündə deyil, yaşla əlaqədar surətdə ölçülürdü.
Əgər uşaq öz həmyaşıdlarının əksəriyyəti tərəfindən yerinə
yetirilən tapşırıqları həll edə bilirdisə, o normal uşaq hesab
edilirdi. Lakin bir sıra hallarda həmin tapşırıqlar uşaq üçün ya
həddindən artıq asan, ya da çtəin olurdu. Bu faktın müəyyən
edilməsi və psixoloji cəhətdən təhlil olunması onunla nəticələndi
ki, testologiyada xronoloji yaş -CA (ingilis-cə Chroniloqusal
Age) anlayışı ilə yanaşı yeni anlayışdan -ağıl yaşı -MA (ingilsicə
Mental Age) anlayışından istifadə olunmğa başlandı . 1912-ci
ildə V. Ştern onların nisbətini intellekt əmsalı adlandırdı
İntellekt əmsalı -LQ aşağıdakı düsturla hesablanır:
100
*
CA
MA
LQ
Ağıl yaşı (MA) müvafiq şkalaya görə müəyyən edilir. Tutaq
ki, Leylanın xronoloji (pasport) yaşı 10, 5, sevilin14-dür. Onların
hər ikisinə müəyyən testlər təklif edirik: Leyla da, sevil də 120
xal toplayır. Onların intellekt əmsalını hesablamaq üçün
xronoloji yaş ilə yanaşı ağıl yaşı müəyyən olunmalıdır.
95
Bunun üçün şkalaya baxmaq lazımdır; şkalada 120 xal toplamış
uşağın ağıl yaşının 11,5 olduğu göstərilir. Həmin göstəricilərə
əssən testoloq Leylanın İntellekt əmsalını aşağıdakı kimi
hesablayır:
5
,
109
100
*
5
,
10
5
,
11
LQ
Sevilin isə intellekt əmsalı aşağıdakı kimi olur:
1
,
82
100
*
14
5
,
11
LQ
Beləliklə də, Leylanın intellekt əmsalı 109, 5 , Sevilin isə 82,
1 olur. Bu o deməkdir ki, Leyla əqli cəhətdən Sevilə görə daha
çox
iste'dadlıdır.Testalogiya
praktikasında
LQ-
130-a
bərabərdirsə, uşaq istedadlı 180-dan çoxdursa, ən iste'dadlı hesab
edilir.
Müasir psixodiaqnostikada testlərin müxtəlif növlərindən
istifadə olunur. Onların içərisində intellekt testləri, qabiliyyət
testləri.nailiyət testləri və s. xüsusi yer tutur.
Hal-hazırda ölkəmizdə testlərdən ictimai praktikanın
müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Bu zaman onların elmi
cəşətdən əsaslı olmasına xüsusi diqqət yetirilir.
Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qabiliyyətəlrin
formalaşması
Qabiliyyətlər uşaq və yeniyetmələrin psixi həyatının mühüm
cəhətlərindən birini təşkil edir. Bu o deməkdir ki; a) qabi-
liyyətlər də bütün psixi proses və xassələr kimi kiçik yaşlardan
formalaşmağa başlayır; inkişaf edərək yeni keyfiyyətlər kəsb
edir. Müasir psixologiyada bu sahədə inkar edilməz faktlar əldə
edilmişdir. Hətta vaxtilə testoloqlar ümumi istedad əmsalının
dəyişməz olduğunu iddia etdikləri halda, bu gün yaş artıqca LQ-
in dəyişildiyini onlar qəbul edirlər.
Qabiliyyətlərin formalaşması prosesini psixoloji cəhətdən
düzgün təhlil etmək üçün bu sahədə özünü göstərən yaş
xüsusiyyətlərini ətraflı öyrənmək lazımdır. Hər bir yaş döv-
96
ründə qabiliyyətlərin formalaşması sahəsində köklü kəmiyyət və
keyfiyyət dəyişikləri baş verir. İstər məktəbəqədər və kiçik
məktəbli, istərsə də yeniyetməlik və erkən gənclik yaşı dövrlə-
rində ümumi və xüsusi qabiliyyətlər iki istiqamətdə-makro və
mikro istiqamətlərdə inkişaf edir. Biz makro inkişaf dedikdə,
qabiliyyətlərin müəyyən bir yaş dövründə qarşılıqlı əlaqədə
inkişafını nəzərdə tuturuq.
Mikro inkişaf dedikdə isə ayrı-ayrı qabiliyyətlərin öz-
özlüyündə inkişafı prosesi nəzərdə tutulur. Bu mənada biz obrazlı
təfəkkür, yaradıcı təxəyyül və s. kimi qabiliyyətlərin inkişafından
danışırıq. Qabiliyyətlərin makro və mikro inkişafı bir-biri ilə
vəhdət təşkil edir.
b) Hər bir yaş dövrünün öz xüsusiyyətləri vardır. Kiçik
məktəblinin bilik sahələrinə marağı yeniyetmənin xüsusi fəallığı
və meyllərinin genişliyi, böyük məktəblinin özünü şüurlu surətdə
tənzimetmək meyli - bunların hamısı bu və ya digər yaş dövrünün
səciyyəvi xüsusiyyətləri kimi qabiliyyətlərin formalaşmasına
mühüm tə'sir göstərir. Bu xüsusiyyətləri nəzərə almadan
qabiliyyətlərin inkişaf xüsusiyyətlərini düzgün qiymətləndirmək
olmaz.
Psixi inkişaf qeyri-bərabər xarakter daşıyır. Ayrı-ayrı yaş
dövrlərində psixi inkişafın sürətlənməsi və ya ləngiməsi , göz-
lənilmədən yüksəlməsi və ya geriləməsi müşahidə olunur.başqa
sözlə, eyni yaşlı uşaqların psixi inkişafı bir variantda deyil,
müxtəlif variantda özünü göstərir. Qabiliyyətlərin inkişafı
prosesini bu istiqamətdə xarakterizə etmək üçüi bəzi məsələlərlə
tanış olaq.
Senzitiv yaş dövrləri haqqında. Senzitiv (Latınca sen-sus-
hiss, duyğu deməkdir) dövr uşağın ontogenetik inkişafının mühüm
mərhələlərini təşkil edir. Bu zaman inkişaf edən uşaq ətraf mühitin
müəyyən təsirlərinə xüsusilə həssas olur, psixikanın bu və ya digər
istiqamətdə inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır.
Ayrı - ayrı qabiliyyətlərin (musiqi, riyazi, rəsm, aktyorluq,
şairlik, vəs.) formalaşması və inkişafı baxımından məktəbə-
97
qədər, kiçik məktəbli və yeniyetməlik yaş dövrlərinin öz im-
kanları vardır.
Aydın məsələdir ki, senzitiv yaş dövrü hələ öz-özlüyündə
qabiliyyətlərin inkişaf səviyyəsini müəyyən etmir. Bunun üçün
məktəbəqədər və ya kiçik məktəbli yaşı dövründə müvafiq qa-
biliyyətin inkişafı üçün əlverişli pedaqoji şərait yaradılmalıdır.
Senzitiv yaş dövrlərinin imkanlarından vaxtında səmərəli isfıfadə
edilmədikdə, bu sonralar qabiliyyətin inkişafı prosesində
müəyyən çətinliklərin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Kiçik yaşlı uşaqlarda qabiliyyətlərin parlaq təzahür
halları və ya vunderkind uşaqlar haqqında.
Yüksək adlı qabiliyyətlərə malik olan uşaqlar haqqında
psixoloqiyada çoxlu faktlar toplanmışdır. Öz həmyaşıdlarını xeyli
ötüb keçən vunderkind uşaqlar belə hallara misal ola bilər.
Almanca vunder-qəribə, kind-uşaq deməkdir. Mədəniyyət
tarixində sonralar görkəmli yazıçı, bəstəkar, alim və s. kimi
tanınmış çoxlu vunderkind uşaqdar məlumdur.
Psixoloji ədəbiyyatda belə uşaqlardan biri haqqında aşa-
ğıdakı məlumata rast gəlirik: 7,5 yaşında 1 sinifdə oxumağa
başlamış , 2-3 gündən sonra onu ll-ci sinifə, 10 gündən sonra III
sinifə, ikinci rübdən etibarən isə V sinifə keçirmişlər.14-15
yaşında M.Lomonosov adına Moskva Dövlət universitetinin
tələbəsi olan çoxlu belə uşaqlar məlumdur.
Lakin bununla belə, bu uşaqların çoxu sonralar adi adamlar
olurlar. Bu görəsən nə ilə əlaqədardır? Sualın cavabı aydındır:
vunderkind uşaqları çox vaxt düzgün tərbiyə etmir-lər.
Valideyinlər və tərbiyəçilər vunderkind sözünün bəzən birinci
tərəfinə (vunder-qəribə) xüsusi diqqət yetirdikləri halda, ikinci
tərəfinə (kind-uşaq) əhəmiyyət vermirlər. Halbuki bu son dərəcə
maraqlı hadisədə ən başlıca cəhət məhz vunderkind sözünün
ikinci tərəfi ilə bağlıdır.Vunderkindlər, birinci növbədə uşaqdırlar
və bütün başqa uşaqlar kimi onlar da müəyyən yaş
xüsusiyyətlərinə malikdirlər.
Müəllim və tərbiyəçilər çox vaxt bu cəhəti nəzərə almır,
vunderkind uşaqları az qala qeyri-adi adam kimi təqdim edir,
98
onlarda özləri haqqında düzgün təsəvvür yaratmırlar. Belə tərbiyə
üsulunun nəticələri isə çox vaxt fərəhli olmur.
Yeniyetməlik və böyük məktəbli yaşı dövründə qabi-
diyyətlərin bəzi inkişaf xüsusiyyətləri.
Yeniyetməlik yaşı dövründə özünün əqli qabiliyyətlərinin
inkişafı etibarı ilə həmyaşıdlarından fərqlənən xeyli şagirdə
təsadüf olunur.Belə şagirdlərin iki tipi diqqəti daha çox cəlb edir;
onların bir qismi maraqlara və ətrafdakı adamlara münasibəti
etibarilə daha çox kiçik məktəbliyə bənzəyər. Dərsi asanlıqla başa
düşür, məsələni daha asan yolla həll edir, lakin özünü sadəlöv
aparır, aşağı qiymət alanda ağlayır, qızlarla kiçik uşaq kimi
vuruşur, bütün fənlərlə eyni dərəcədə maraqlanır; digər qismi isə
özünü əslində böyük məktəbli kimi aparır; müəllimlərin bir çox
məsləhətlərinə əməl etmir, dərsdə bə'zən kanar işlərlə məşğul
olur, ancaq maraqlandığı fənnə xüsusi diqqət yetirir, həmin fənnə
aid əlavə ədəbiyyat oxuyur, xüsusi dəftər tərtib edir.
Böyük məktəbli yaşında da biz bu sahədə maraqlı hallarla
rastlaşırıq. Onlardan biri aşağıdakından ibarətdir; aşağı siniflərdə
öz həmyaşıdlarından fərqlənməyən bə'zi şagirdlərdə güclü
intellekt əlamətləri özünü göstərməyə başlayır. Onlar birdən-birə
yaxşı oxumağa başlayırlar. Məyyən bir elm, ədəbiyyat və
incəsənət sahəsi ilə daha çox maraqlanır, həmin sahə ilə saatlarla
məşqul olurlar.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edə bilərik ki, görkəmli
adamların bir çoxunu kiçik yaşlarında valideynlər və müəlimlər
adi uşaqlar hesab etmiş bir çoxunu "tənbəl", "qabiliyyətsiz"
adlandırmışlar.
Tərbiyə işi sahəsindəki bu nöqsanlar ondan irəli gəlir ki,
müəllimlər çox vaxt uşaqların qabiliyyətləri haqqında təkcə təlim
müvəffəqiyyətinə
görə
mühakimə
yürüdürlər.
Halbuki
qabiliyyətlərin müxtəlif inkişaf variantları vardır. Psixi inkişafın
qeyri-bərabər xarakteri bu sahədə xüsusilə aydın nəzərə çarpır.
99
Seminar məşğələlərinə hazırlaşmaq üçün mövzular
1.
Temperament anlayışı.
2.
Temperament haqqında təlimlər tarixi.
3.
Temperamentin fizioloji və psixoloji əsasları.
4.
Temperament tiplərinin psixoloji xarakteristikası.
5.
Xarakter haqqında anlayış.
6.
Xarakter haqqında təlimlər tarixi.
7.
Xarakterin fizioloji əsasları.
8.
Xarakter əlamətləri.
9.
Xaraktenrin aksensuasiyası.
10.
Qabiliyyət anlayışı.
11.
Qabiliyyətəlrin ölçülməsi və əqli inkişaf əmsalı.
12.
Qabiliyyət və istedad.
13.
Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qabiliyyətlərin forma-
laşması (vunderkind uşaqlar).
Ədəbiyyat
1.
Bayramov Ə.S. , Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Ali məktəblər
üçün dərslik. Bakı, Maarif, 1989, 540 s.
2.
Ümumi psixologiya. Prof. Petrovskinin red. ilə. Bakı,
Maarif, 1982, 495 s.
3.
Bayramov Ə.S. və b. Sosial psixologiya. Bakı, ADU nəşri,
1976, 180 s.
4.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiyanın ak-
tual məsələləri. Bakı, Azərnəşr, 1986, 350 s.
5.
Qədirov Ə.Ə., Xəlilov N.Ə. Yaş psixologiyası. Dərs və-
saiti Gəncə, 1999, 380 s.
6.
Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 1986, 294
s.
7.
Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin psixoloji
problemləri. Bakı, 1998.
8.
Məmmədov A.Y. Təlimin psixoloji əsasları. Bakı, "Maa-
rif' 1993, 296 s.
100
9.
Əlizadə Ə.Ə. Müəllim- şagird münasibətəlri müasir dərsin
qlobal problemi kimi. "Azərbaycan məktəbi" , 1998, N°4, s. 77-
83.
10.
Həsənov O. Şagirdlərin mənəvi keyfiyyətlərinin forma-
laşdırılmasına dair. «Azərbaycan məktəbi», Ns3, 2000, s. 68-75.
11.Мерлин В.С. Очерк теории темперамента.гл М.,
"Пpocвeщенue" 1964.
12.
Левятов
Н.Д.Психология
характера.Изд.З-е.
M.,
"Пpocвeщeнue", 1989.
13.
Немов Р.С.Психология.В.трех книгах.Книга I.Общие
основы психологии.M., 2001, 687 c.
101
MÜNDƏRİCAT
BİR NEÇƏ SÖZ ......................................................................... 3
BİRİNCİ HİSSƏ ......................................................................... 4
PSİXOLOGİYAYA GİRİŞ. ŞƏXSİYYƏT. FƏALİYYƏT.
ÜNSİYYƏT ................................................................................4
Psixologiyanın predmeti........................................................... 4
Psixoloji təlimlər tarixindən ..................................................... 8
Psixologiyanın tədqiqat metodları .......................................... 12
İnsanın fərd və şəxsiyyət kimi inkişaf mərhələləri .................. 15
İnsan şəxsiyyətinin fəallığı və davranışın motivləri ................ 22
Şəxsiyyətin iradi keyfiyyətləri və onların formalaşması .......... 25
Şəxsiyyətin fəaliyyətinin hissi-emosional sahələri .................. 27
Hisslərin keçirilməsi formaları. Ali hisslər ............................. 31
İnsanların qarşılıqlı münasibətləri və ünsiyyət ........................ 36
Seminar məşğələlərinə hazırlaşmaq üçün mövzular ................ 37
Ədəbiyyat .............................................................................. 38
İKİNCİ HİSSƏ..........................................................................39
ŞƏXSİYYƏTİN İDRAK PROSESLƏRİ................................... 39
İdrakın formaları və səviyyələri. Duyğuların yaranması ......... 39
Qavrayış və onun əsas xüsusiyyətləri. Appersepsiya ...............40
Duyğuların təsnifatı və həsaslığın növləri. Adaptasiya.
Sensibilizasiya. Sinesteziya .................................................... 43
Qavrayışın növləri .................................................................. 48
Diqqət və hafizə çoxcəhətli psixi proses kimi ......................... 50
Diqqət və hafizənin fızioloji əsasları ...................................... 54
Diqqət və hafizənin növləri .................................................... 57
Hafizə prosesləri, mnemotexniki üsullar ............................ ...61
Təfəkkürün əsas formaları ................................................. ...64
Təfəkkür prosesləri və ya fikri əməliyyatlar. Təfəkkürün
növləri ..................................................................................68
Təxəyyül, onun əsas növləri və fizioloji əsasları ................ ...71
Təxəyyül və yaradıcı fəaiiyyət ........................................... ...73
Seminar məşğələlərinə hazırlaşmaq üçün mövzular ........... ...75
Ədəbiyyat .......................................................................... ...76
102
ÜGÜNCÜ HİSSƏ ....................................................................77
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTƏLƏRİ. ............ 77
Temperament anlayışı. Onun psixoloji və fizioloji əsasları.......77
Temperament tiplərinin psixoloji xarakteristikası .................. 81
Xarakter haqqında anlayış. Onun fizioloji əsasları ................. 83
Xarakter əlamətləri və xarakterin aksentuasiyası .................... 86
Qabiliyyətlər. Qabiliyyətlərin ölçülməsi və əqli inkişaf
əmsalı .................................................................................... 91
Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qabiliyyətlərin
formalaşması ......................................................................... 96
Seminar məşğələlərinə hazırlaşmaq üçün mövzular ............. 100
Ədəbiyyat .......................................................... ................. 100
103
Yığılmağa verilmişdir 04.04. 2002-ci il
Çapa imzalanmışdır 25.04.2002-ci il
Kağızformatı 1/8, Kağız №1. uçot çap vərəqi 6,5
Sifariş 20, tiraj 500
Qiyməti müqavilə yolu ilə
Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun kompüter
mərkəzində yığılmış və çap olunmuşdur.
Bakı ş. Azərbaycan prosp. 40.
104
Dostları ilə paylaş: |