Beləliklə, temperament dedikdə insanın psixi fəaliyyətinin
dinamikasını müəyyən edən psixikanın fərdi-özünəməxsus
xassələri nəzərdə tutulur. Bu xassələr bərabər səviyyədə, müxtəlif
fəaliyyət növlərində, onların məzmunundan, məqsədindən və
motivlərindən asılı olmayaraq təzahür edir və yetkin yaşlarda da
sabit qalır. Onların qarşılıqlı birləşməsi temperamentin tipini
səciyyələndirir.
1
"Temperament" sözünün latın dilindən hərfi tərcüməsi
"hisslərin lazımi qarşılıqlı nisbəti" deməkdir. Qədim yunan hə-
kimi Hippokrat (b.e.ə. V-IV əsrlər) temperament haqqında təlimi
elmə gətirmişdir. O, temperament dedikdə, həm insanın fərdi
anatomik-fizioloji, həm də psixoloji xüsusiyyətlərini nəzərdə
tutmuşdur.
Hippokratın fikrincə, temperament bədəndə olan dörd
mayenin nisbətinin pozulması ilə müəyyən olunur. Həmin mayelər
qan (latınca "sanqvis") limfa (yunanca "fleqma"), öd (yunanca
xole) və ya qara öd (yunanca "melana xole") adla-nırdı.
Temperamentin dörd tipinin sanqvinik, xolerik, fleqmatik və
melanxolik-adı da elə buradan götürülmüşdür. Bu adlar müasir
psixologiyada indi də işlənir.
Temperamentin psixoloji xarakteristikasfı getdikcə geniş-
lənmişdir. Roma həkimi Qalen (II əsr) temperament tiplərini
fizioloji, psixoloji, hətta əxlaqi xassələrlə birlikdə şərh etmişdir.
XVIII əsrin axırında alman filosofu İ.Kant temperamenti yalnız
psixoloji xassə kimi xarakterizə edirdi. XIX əsrə qədər tempe-
rament ancaq psixoloji xassə kimi izah olunurdu.
Nəhayət, temperament haqqında olan tə'limlərdə, xüsusən
onun fizioloji əsasları haqqında olan təsəvvürlər dəyişdi. İki
istiqamət arasında (birinci temperament tiplərinin daxili if-razat
vəzilərinin fəaliyyətinin nisbəti) alman psixoloqu Kreçmer,
Amerika psixoloqu Şeldon ikincisi isə sinir sistetinin xassələrinin
nisbəti (İ.P.Pavlov) arasında ciddi fikir mübarizəsi başlandı.
Sinir sisteminin xassələri haqqında tə'limində İ.P.Pavlov
temperamentin elmi izahını vermişdir. O, belə bir fikrə gəl-
1
Ümumipsixologiya. Prof. Petrovskinin red. ilə. Bakı, Maarif, .
1982, 430 s.
78
mişdir ki, temperament də, şərti reflektor fəaliyyətin xüsusiy-
yətləri üçün şərt olan eyni səbəblərdən asılıdır.
Pavlov eksperimental tədqiqatlar əsasında müəyyən etmişdir
ki, şərti reflekslərin yaranması üçün əsas səbəb sinir sisteminin
xassələridir. O, üç belə xassə müəyyən etmişdir:
1) oyanma və ləngimənin sinir hüceyrələrinin iş qabiliy-
yətindən asılı olan gücü; 2) sinir proseslərinin müvazinəti; 3) sinir
proseslərinin mütəhərrikliyi (Şəkil 3).
Bütün bu xassələr, sinir sistemi, orqanizmlə xarici mühit
arasında müvazinət yaratmaq funksiyasını yerinə yetirir.
İ.P.Pavlov sinir sisteminin dörd əsas tipini ayrıd etmişdir:
1) qüvvətli, müvazinətsiz tip (burada oyanma prosesi da-
ha üstündür);
2)
qüvvətli, müvazinətli, mütəhərrik tip;
3)
qüvvətli, müvazinətli, əhatəli (inert) tip;
4)
zəif tip.
İ.P.Pavlov sinir sisteminin bu ümumi tiplərinin tempera-
mentin fizioloji əsasını təşkil etməsini tədqiq etmişdir. O, sinir
sisteminin bu ümumi tiplərinin temperamentin ənənəvi dörd
(xolerik, sanqvinik, melanxolik, fleqmatik) tipinin əsasını təşkil
etdiyini qeyd etməklə bərabər, sinir sisteminin başqa xassələ-rinin
mövcudluğu fikrini də irəli sürürdü.
Temperament sinir sistemi tipinin davranış və rəftarı təzahürü
kimi meydana çıxır, yəni hər bir temperament tipi müəyyən bir
sinir sistemi tipinə uyğun gəlir (cədvəl 1).
Sinir sistemindən asılılıq temperamentin çoxcəhətli xarakterə
malik olduğunu göstərir. Bu o deməkdir ki, temperamentin bir
neçə müxtəlif xassəsi sinir sisteminin eyni bir xassəsindən asılıdır
və əksinə. Temperamentin bir xassəsi sinir sisteminin bir neçə
müxtəlif xassəsindən asılıdır.
Sinir sisteminin ümumi tipini İ.P.Pavlov irsi tip adlandır-
mışdır. O, irsi şərtlənməni aşağıdakı faktlarla sübut etmişdir:
1) heyvan növlərində, onların nəsillərinin sinir sistemləri
arasında əlaqə olduğunu;
79
2) seleksiya yolu ilə, sinir sisteminin yalnız bir xassəsinə
malik olan (məsələn, ətalətli) heyvan cinsləri yetişdirmək
mümkündür.
Temperamentin əsasını sinir sisteminin irsi cəhətdən şərt-
lənən tipi təşkil etdiyi üçün, temperament tipinin əmələ gəl-
məsində də irsiyyət əsas rol oynayır. Lakin, irsiyyətin əsas rol
oynamasına baxmayaraq temperamentin ayrı-ayrı xassələri həyat
və tərbiyə şəraitində (xüsusən erkən uşaqlıq dövründə) baş vermiş
psixoloji münaqişələr, xəstəliklər və məişət şəraitinin təsiri altında
yeniyetməlik və hətta yetkin yaşda belə dəyişə bilər.
Sinir sistemi tipləri
Oyanma ləngimənin
qüvvəsinə görə
______ ______ ____
Müvazinət
dərəcəsinə görə
cəld
asta
Mütəhərrikliyinə görə
qüvvətli
zəif
Müvazinətsiz
Müvazinətli
Şəkil 3.Ali sinir fəaliyyətinin tipləri
80
Cədvəl 1
Temperament tiplərinin psixoloji xarakteristikası
Temperament tiplərinin psixoloji xarakteristikası, onun
aşağıdakı xassələri ilə müəyyən edilir
1
.
S e n z i t i v l i k. Bu xassə haqqında fikir söyləmək üçün
insanda hər hansı psixi reaksiyanın əmələ gəlməsi üçün tələb
olunan ən kiçik xarici təsirin qüvvəsinin nədən ibarət olduğunu və
bu reaksiyanın hansı sürətlə əmələ gəldiyini bilmək lazımdır.
R e a k t i v l i k. Bu xassə haqqında mühakimə yürütmək
üçün eyni qüvvətli xarici və daxili təsirlərə qarşı verilən reak-
siyaların qeyri-ixtiyarilik dərəcəsini müəyyənləşdirmək lazım
gəlir.
A k t i v l i k. Bu xassə haqqında biz insanın məqsədə çat-
maq üçün xarici aləmə nə dərəcədə fəal təsir göstərməsinə, xarici
və daxili maneələri necə aradan qaldırmasına görə mühakimə
yürütmək lazımdır.
R e a k t i v l i k l ə a k t i v l i y i n q a r ş ı l ı q l ı n i s b ə
t i. Bu xassələr haqqında biz insanın faəliyyətinin ən çox nədən -
təsadüfi xarici və daxili təsirlərdənmi (əhvali-ruhiyyədən, tə-
sadüfi hadisələrdən), yoxsa insanın məqsədindən, niyyətindən,
meyllərindən, yoxsa əqidələrindən asılı olduğuna görə mühakimə
yürüdürük.
1
Ümumi psixologiya. Prof. A. V.Petrovskinin red. ilə. Bakı.
«Maarif», 1982. t.430-431
81
№ Ali sinir fəaliyyəti tipləri
Temperament tipləri
I
Zirək
Sanqvinik
II
Sakit
Flaqmatik
III
Coşğun
Xolerik
IV
Zəif
Melanxolik
Dostları ilə paylaş: |