dırmaq üçün onu məhz şəxsiyyət baxımından nəzərdən keçirmək
lazımdır.
Psixologiyada yaradıcılıq bir proses kimi uzun müddət əsasən
iki yolla öyrənilmişdir. Birinci yol yazıçıların, rəssamların,
bəstəkarların, alimlərin və b. ayrı-ayrı əsərlərinin və ya su-
rətlərinin yaradılmasına aid fıkir və mülahizələrini öyrənməkdən
ibarətdir. Onların sənətkarlıq məsələləri, xüsusilə əsər üzərində işi,
yaratdıqları surətlər və s. haqqında məktubları, xatirələri və ya
məqalələrində bu baxımdan zəngin materiallar vardır. Bundan
başqa, hər bir yazıçı, rəssam, bəstəkar və ya aktyor müəyyən bir
əsər və ya surət üzərində işləyərkən müxtəlif istiqamətlərdə
yaradıcılıq işi aparır. Bu materialların təhlili hər hansı bir surətin
və ya əsərin yaradılması prosesini aydınlaşdırmaq, yazıçı, rəssam,
bəstəkar
və
aktyorun
təxəyyülünün
xüsusiyyətlərini
müəyyənləşdirmək
baxımından
maraqlıdır.
Yaradıcılıq
proseslərinin öyrənilməsinin ikinci yolu bundan ibarətdir.
Beləliklə, psixologiyada yaradıcılıq prosesləri müxtəlif isti-
qamətlərdə öyrənilir. Həmin tədqiqatlar təxəyyülün xüsusiy-
yətlərini aydınlaşdırmaq üçün xüsusi əhəmiyyətə malik olan
mühüm nəticələr çıxarmaq imkanı verir. Onlardan bəzilərini qeyd
edək:
a)
yaradıcılıq mürəkkəb prosesdir. Hər hansı bir surətin
yaradılmasında müxtəlif psixi proseslər (qavrayış, hafizə, tə-
fəkkür, təxəyyül, nitq və s. iştirak edir. Lakin təxəyyül həmişə
digər psixi proseslərlə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərsə də, yeni
surətlərin yaradılması bilavasitə onun funksiyasına daxildir.
b)
təxəyyül fəaliyyət prosesində formalaşır. O, özünün qu-
ruluşuna görə fəaliyyətin struktur xüsusiyyətlərini əks etdirir. Bu o
deməkdir ki, fəaliyytəin hər bir sahəsinin öz xüsusiyyətəlri vardır.
Ədəbi, musiqi, təsviri fəaliyyət sahələrini müqayisə etsək fikrimiz
aydın olar. Həmin fəaliyyət sahələrindən hər birinin özünəməxsus
xüsusiyyətləri, ifadə vasitələri vardır. Bundan asıiı olaraq ədəbi
fəaliyyətdə təxəyyül bir xüsusiyyət, təsviri fəaliyyətdə isə başqa
xüsusiyyət kəsb edir.
74
c) yaradıcılıq prosesində insanda özünü aktuallaşdırma tə-
ləbatı formalaşır. Görkəmli yazıçılar, alimlər və b. bu cəhətə
həmişə diqqət yetirmiş, əməksevərliyin yaradıcı fəaliyyət sa-
həsində də böyük əhəmiyyətə malik olduğunu xüsusilə qeyd
etmişlər.
ç) bütün psixi proseslər şəxsiyyət xarakteri daşıyır. Bu ümumi
psixoloji qanunauyğunluq təxəyyüldə xüsusilə aydın nəzərə
çarpır. Çünki, insanın öz şəxsiyyətini yaratdıbı surətlər vasitəsilə
ifadə etməsi üçün ən optimal şərait məhz yaradıcılıq prosesində
əmələ gəlir.
Yeni surətlərin yaradılması prosesində mənlik şüurunun
funksiyaları çoxcəhətlidir. Onların hamısı şəxsiyyətin yaradıcılıq
prosesində özünü ifadə etməsi, özünü aktuallaşdırması, öz
yaradıcılıq meyllərini həyata keçirmək üçün ideal və model-lərin
seçilməsi ilə bağlıdır. Bu o deməkdir ki, şəxsiyyət amilini nəzərə
almadan təxəyyül surətlərini psixoloji baxımdan ətraflı təhlil
etmək olmaz.
Seminar məşğələlərinə hazırlaşmaq üçün mövzular
1.
İnsanın həyat və fəaliyyətində duyğuların rolu.
2.
Duyğuların təsnifatı.
3.
Analizatorların quruluşu.
4.
Həssaslıq və onun ölçülməsi.
5.
Adaptasiya hadisəsi.
6.
Duyğuların qarşılıqlı təsiri, Sensibilizasiya. Sinesteziya.
7.
Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri.
8.
Qavrayış prosesində appersepsiya.
9.
Qavrayışın növləri.
10.Diqqət psixi proses kimi.
11.Diqqətin fizioloji mexanizmləri.
12.Diqqətin növləri.
13.Hafizə psixi proses kimi.
14.Hafizənin növləri.
15.Hafizə prosesləri.
16.Təfəkkürün tərifi və əsas formaları.
75
17.Təfəkkürün növləri.
18.Təxəyyül anlayışı.
19.Təxəyyülün əsas növləri.
20.Təxəyyül və yaradıcı fəaliyyət.
Ədəbiyyat
1.
Bayramov Ə.S. , Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Ali məktəblər
üçün dərslik. Bakı, Maarif, 1989, 540 s.
2.
Ümumi psixologiya. Prof. Petrovskinin red. ilə. Bakı,
Maarif, , 1982,495 s.
3. Həmzəyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 1986, 294
s.
4.
Qədirov Ə.Ə., Xəlilov N.Ə. Yaş psixologiyası. Gəncə,
1999, 391 s.
5.
Bayramov Ə.S. Şagirdlərdə əqli keyfiyyətlərin inkişaf
xüsusiyyətləri. Bakı, 1967.
6.
Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərdə təxəyyülün inkişafı və tərbiyəsi.
Bakı, 1965.
7.
Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərin yaradıcı fəaliyyətinin psixo-
dogiyası, Bakı, 1968.
8. Məmmədov A.İ. Hafızə psixologiyası. Bakı, 1974.
9. Выготский Л.С.,Мышление и речь.Собр.Соч.т.2,Ю M.,
1982.
10.Лурия
А.Р.Ошушения и восприятие.М., 1975.
(ошушения: 247-266. Bocnpиятие: 266-290.
11.Флорес
С.
―Память‖
–
П.Фресс.Ж.Пиаже.
―Экспериментальная психология.M., 1973, c. 228.
13.Н
ЕМОВ
Р.С.П
СИХОЛОГИЯ
.
В
ТРЕХ КНИГАХ
.К
НИГА
I.О
БЩИЕ ОСНОВЫ ПСИХОЛОГИИ
.
M., 2001, 687 c.
76
ÜÇÜNCÜ HİSSƏ
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTƏLƏRİ
Temperament anlayışı. Onun psixoloji və fizioloji
əsasları
Məlum olduğu kimi, insan dünyaya hazır şəxsiyyət kimi
gəlmir. O, tədricən şəxsiyyət kimi formalaşır. Lakin şəxsiyyət
olmazdan əvvəl onda psixikanın fərdi psixoloji xüsusiyyətləri
özünü göstərir. Psixikanın bu xüsusiyyətləri çox davamlı və sabit
xüsusiyyət olub, hər bir kəsdə müxtəlif olur.
Temperament xassələri də insana irsən xas olan davamlı psixi
xassələrdən biridir.
1
Deməli, temperament dedikdə hər şeydən
əvvəl, psixikanın dinamikasına (cərəyanetmə xüsusiyyətlərinə) ilk
növbədə diqqət yetirmək lazımdır. İnsanın psixi fəaliyyətinin
dinamikasını xarakterizə edən belə təbii xassələr temperamentin
xassələridir. Psixi fəaliyyətin cərəyanı dedikdə 1) psixi
proseslərin əmələ gəlmə sur'əti və onların davamlılığı; 2)
psixikanın tempi və ritmi; 3) psixi proseslərin intensivliyi; 4)
psixi fəaliyyətin müəyyən obyektlərə yönəlməsi nəzərdə tutulur.
Psixi fəaliyyətin dinamikası üçün bu deyilənlər kifayət dey-
ildir. Buraya əlavə olaraq motivləri və psixi halları daxil etmək
olar. Lakin motiv və psixi hallardan fərqli olaraq temperamentin
xassələri müxtəlif fəaliyyət növlərində dəyişmir, eyni şəkildə
təzahür edir. Beləliklə, temperamentin müxtəlif şəraitdə özünü
büruzə verməsi onun səciyyəvi xüsusiyyətidir. Temperament
insanın danışığında, sevinc və kədərində, başqa insanlarla
ünsiyyətdə, işində, istirahətində, yerişində, ətraf hadisələrə
reaksiyasında təzahür edir. Temperamentin xassələri insanın digər
psixi xüsusiyyətlərinə nisbətən daha davamlı və sabitdir.
1
Ümutnipsixologiya. Prof. Petrovskinin red. ilə. Bakı, Maarif. ,
1982, 495 s.
77
Dostları ilə paylaş: |