Təxəyyül, onun əsas növləri və fizioloji əsasları
Keçmiş qavrayış materiallarının yenidən işlənməsi əsasın-
da yeni surətlərin yaradılmasından ibarət olan psixi prosesə
təxəyyül deyilir. Təxəyyül surətləri necə formalaşır? İnsan on-
ları özündən yaradır, yoxsa həyatdan götürür?
Biz əvvəlki hissələrdə öyrənmişdik ki, materiya birinci,
psixika (o cümlədən təxəyyül) ikincidir. Bu o deməkdir ki, tə-
xəyyül də bütün psixi hadisələr kimi xarici aləmin inikasıdır.
Bununla birlikdə təxəyyülün özünə aid xüsusiyətəlri də
vardır. Qavrayış, hafizə kimi psixi cisim və hadisələrdə gerçək
mövcud olan xüsusiyyət, münasibət və qanunauyğunluqları əks
etdirir. Təxəyyül prosesində isə insan xarici aləmdə bilavasitə
olmayan yeni surətlər yaradır. Lakin insan təxəyyül prosesində
nə qədər yeni surətlər yaratsa da, heç bir şeyi özündən
uydurmur, yeni surətin ayrı-ayrı əlamət və ünsürlərini ancaq
həyatdan götürür.
İnsan bir çox hallarda müxtəlif təxəyyül surətləri yaradır,
lakin onları həyata keçirimr və yaxud elə şeylər fikirləşir ki,
onları həyata keçirmək əslində mümkün olmur. Belə təxəyyül
passiv təxəyyül adlanır. Passiv təxəyyül həm niyyətli, həm
niyyətsiz xarakter daşıya bilər.
Niyyətli passiv təxəyyülə misal olaraq xülyanı göstərmək
olar. Xülya zamanı insan əsrarəngiz surətlər yaradır, onları
gözünün qarşısında canlandırıb xoşhallanır, sadəcə olaraq bu
prosesin özündən həzz alır;lakin onları həyata keçirmir. Passiv
Təxəyyül surətləri hər hansı bir təəssüraiın, söz və hissin tə'siri
ilə niyyətsiz surətdə də əmələ gələ bilir. Əgər insanın həyat
fəaliyyətində xülya surətləri üstünlük təşkil edirsə, bu, onun bir
şəxsiyyət kimi inkişafında ciddi nöqsanlar olduğunu göstərir.
Xülyanı xəyalla eyniləşdirmək olmaz. Xəyal arzu edilən
gələcəyin surətlərini yaratmaqdan ibarət olan təxəyyül pro-
sesidir. İnsanın həyatında xəyal mühüm rol oynayır. Əgər
xəyal edən şəxs öz xəyalına ciddi inanırsa, həyata diqqətlə
nəzər yetirib öz müşahidələrini öz xəyali planları ilə müqayisə
71
edirsə və ümumiyyətlə, öz xəyalını həyata keçirmək üzərində
vicdanla çalışırsa, onda xəyalla gerçəklik arasında ziddiyyətin heç
bir zərəri olmur. Xəyal ilə həyat arasında bir təmas olduqda hər
şey yerində olur.
Aktiv təxəyyül müxtəlif formalarda özünü göstərir. Bərpae-
dici və yaradıcı təxəyyül onun əsas növləri hesab olunur.
Obyektin təsvir, çertyoj, sxem, not və s. əsasında yaradılan
surətinə bərpaedici təxəyyül deyilir.
Bərpaedici təxəyyül surətlərini xarakterizə edərkən iki cəhəti
xüsüsilə fərqləndirmək lazımdır. Onlar ilk baxışda müəyyən təsvir
əsasında yarandıqları üçün hafizə təsəvvürlərini xatırladırlar, lakin
mahiyyət etibarilə hafizə təsəvvürlərindən fərqlənirlər, həm də
bərpaedici təxəyyül surətləri qavranılan təsvirin sonra sadəcə
olaraq yada salınması deyildir. İnsan qavradığı təsviri,
təsvirolunan əhvalatları özünün həyat təcrübəsinə və biliyinə
uyğun olaraq gözlərinin qarşısında canlandırır.
Yaradıcı təxəyyül fəaliyyətin orijinal və dəyərli məhsul-
larında reallaşdırılan yeni surətlərin müstəqil yaradılmasını nə-
zərədə tutur. Bərpaedici təəxyyül surətləri müstəqil yaradılmır.
Biz bu zaman surəti kiminsə yaratdığı təsvir, sxem, çertyoj, xəritə,
not və s. əsasında yaradırıq. Yaradıcı təəxyyül surəti isə müstəqil
yaradılan
surətdir.
Məsələn,
"Poçt
qutusu"
C.Məmmədquluzadənin yaradıcı təxəyyülünün məhsuludur. Bizim
bu hekayə əsasında yaratdığımız surətlər isə bərpaedici təxəyyül
surəti olacaqdır.
Yaradıcı təxəyyül, bərpaedici təəxyyüldən fərqli olaraq, in-
sanı sözün əsil mənasında yaradıcı şəxsiyyət kimi xarakterizə edir.
Bütün digər psixi proseslər kimi, təxəyyül də böyük yarım-
kürələr qabığının funksiyasıdır.
1
Müvəqqəti sinir rabitələrinin əmələ gəlməsi və onların so-
nrakı aktuallaşması canlanması) hafizənin fizioloji əsasını təşkil
edir. Əgər hafizə proseslərində əmələ gəlmiş rabitələr
1
Ümumipsixologiva. Prof. A. V.Petrovskinin red. ilə. Bakı.
"Maarfı". 1982, s. 366.
72
sonralar canlanırsa, təəxyül prosesində insanda həyatı boyu
yaranmış rabitələr sistemi bir növ parçalanır və yeni sistemdə
birləşir.
Təxəyyül, deyildiyi kimi, böyük yarımkürələr qabığının fun-
ksiyasıdır. Bununla belə, təxəyyülün strukturunun mürəkkəbliyi
və onun emosiylarla əlaqəsi güman etməyə əsas verir ki,
təxəyyülün fizioloji mexanizmləri nəinki beyin qabığında, həm
də beynin nisbətən aşağı şöbələrində yerləşir. Son illərin
tədqiqatları bu fərziyyəni təsdiq edir. Fantaziya surətlərinin
formalaşmasında və onların fəaliyyət proseslərinə daxil olma-
sında beynin böyük beyin yarımkürələri ilə birlikdə iştirak edən
belə aşağı şöbələri hipotalamik-limbik sistemdən (qədim qabıq
və qabıqaltı sahələrlə olan əlaqələri ilə brilikdə baş beyin
yarımkürələrinə giriş yolunun qarşısında beyin kötüyünün ön
hissəsi ətrafnda limb və ya sərhəd təşkil edən hipotalamus)
ibarətdir.
Eksperimental surətdə aydınlaşdırılmışdır ki, insanda hipo-
talamik-limbik sistem zədələndikdə, psixikada xarakterik
pozğunluqlar baş verə bilər.
Təxəyyül və yaradıcı fəaliyyət
Yaradıcılıq psixologiya elmini iki cəhətdən xüsusilə maraq-
landırır.
1
Bir tərəfdən yeni surətlərin yaradılması prosesual xa-
rakter daşıyır. Elə buna görə də təxəyyülün mahiyyətini başa
düşmək üçün onun bir proses kimi qanunauyğunluqlarını ay-
dınlaşdırmaq lazımdır. Digər tərəfdən, təxəyyül yaradıcılıq
prosesində bir qabiliyyət kimi formalaşır, yəni şəxsiyyətin əsas
fərdi-psixoloji xassələrindən biri kimi meydana çıxır.
Hər bir təxəyyül surətində şəxsiyyətin motivləri, münasi-
bətləri və s. özünün aydın əksini tapır. Bu o deməkdir ki, başqa
psixi proseslər kimi təxəyyülün də mahiyyətini aydınlaş-
1
Ə.S.Bavramov. Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiva. Ali məktəblər üçün
dərslik. Bakı. "Maarif'. 1989. səh. 324-328.
73
Dostları ilə paylaş: |