yoxdur, iki qardaşı var. Bu o deməkdir ki, onlar bir-birindən fərqli
mikromühitdə böyüyürlər.
Xarakterin tipik və fərdi əlamətləri vəhdətdədir. Onlar hə-
mişə qarşılıqlı əlaqədədirlər. Xarakter əlamətləri müxtəlif və
çoxcəhətli olsa da, əksər hallarda onlann biri və ya bir neçəsi
insanın qavranış və rəftarında daha qabarıq şəkildə özünü göstərir.
İnsanlar bir-birlərini xarakterizə edərkən bu cəhəti, adətən, nəzərə
alırlar: biz hər hansı bir şəxsi "mehriban" və ya "kobud adam"
kimi qiymətləndirdikdə onun müəyyən bir xarakter əlamətini
nəzərə çarpdırırıq.
Hələ XIX əsrin sonlarından etibrən psixiatrların diqqətini belə
bir cəhət cəlb etmişdi ki, ayrı-ayrı adamların xarakterində
özlərinin zahiri əlamətlərinə görə hətta bəzən psixopatiyanı
xatırladan, əslində isə ondan fərqlənən ifrat cəhətlər özünü
göstərir. XX əsrin 60-cı illərinin sonunda alman alimi
K.Leonqardın təklif etdiyi şəxsiyyətin aksentuasiyası termini
müasir psixiatriyada və psixologiyada geniş yayılmışıdr.
Aksentuasiya- latınca vurğu deməkdir. Biz adətən danışanda
hər hansı bir fikri nəzərə çarpdırmaq üçün müəyyən bir sözü
xüsusi vurğu ilə deyirik. Xarakterin aksentuasiyası de-dikdə də
onun ayrı-ayrı əlamətlərinin həddindən artıq güclənməsi
nəticəsində daha kəskin surətdə nəzərə çarpması başa düşülür.
Xarakterin aksentuasiyası tipləri psixopatiyanın (psixo+
yunanca pathos-dərd, xəstəlik) tiplərində daha çox oxşayır və
hətta bəzən qismən onlara uyğun gəlir. Lakin onları eyniləş-
dirmək ciddi səhv olardı.
Xarakterin aksentuasiyası problemi ilk dəfə psixiatriyada və
psixo nevrologiyada öyrənilməyə başlanlsa da, o, müasir dövrdə
psixoloqların diqqətini daha çox cəlb edir. Burada məüəyyən
terminoloji çətinliklər özünü göstərir: həmin məsələni ilk dəfə
psixiatrlar öyrəndikləri üçün xarakterin aksentuasiyası hallarını
təsvir etmək üçün psixiatriya terminlərindən «(şizoid əlamətləri";
epileptoid əlamətləri və s.) istifadə etmişlər. Bu isə onları
psixoloji baxımdan təhlil etmək üçün məyyən çətinliklər yaradır.
88
Xarakterin aksentuasiyası tiplərini alman psixiatrı K.Leonqard
və rus psixiatrı A. E. Liçko təsnif etmişlər
1
. A.Liçkonun təsnifatına
əsasən müvafiq tiplər üçün səciyyəvi olan əlamətləri göstərək:
Cədvəl 2.
A.E.Liçkon
un (1977)
təsnifatı
Tiplərin əsas əlamətləri
1
2
Gipertim tip
Əhvalı həmişə yaxşı, çox vaxt isə yüksək olur, tək
olanda darıxır, bu və ya digər işə həvəslə girişir.
Lakin onu axıra qədər çatdırmır, olduqca
söhbətcildir.
Tsikloid tip Xarici şəraitdən asılı olaraq əhvalı kəskin surətdə
dəyişir: əhvalı pisləşdikdə tənbəlləşir, ətrafdakı
adamlarla ünsiyyətdən bezir, usanır, yoldaşlarından
və dostlarından qaçır; əhvalı yaxşılaşdıqda isə
zarafatcıl olur, rastlaşdığı adamlara sataşmağa
başlayır.
Labil tip
Əhvalı həddindən artıq tez-tez dəyişir: onun iştahası
da, iş qabiliyyəti də ünsiyyətliliyi bundan asılı
olaraq dəyişilir. Bəzən adi bir xoş söz ona böyük
sevinc bəxş edir, bəzən isə hətta təsadüfən
rastlaşdığı hər hansı bir adamın sərt baxışı onu
asanlıqla sarsıdır.
Asleno-
nevrotik tip
Bir şey olmamış həyəcanlanır, lazım gəldikdə
qətiyyətlə hərəkət etmir, tez yorulur, ruh
düşgünlüyünə meyl edir.
Senzitiv tip
Qorxaq, cəsarətsiz və utancaqdır. Çox həssasdır:
tükü tükdən seçir, özündə müxtəlif noqsan və
çatışmazlıqlar görür, dostları ilə mehribandır.
1
Bavramova Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı.. «Maarif»..
s4l5-419
89
Psixiastenik
tip
Həmişə nədənsə ehtiyat edir, qorxur, hər şeydən
şübhələnir və həyəcanlanır, qətiyyətsizdir, tanış
adamların içində özünü daha yaxşı hiss edir.
Şizoid tip
Adamlara yovuşmur, onlarla soyuq rəftar edir,
çətinliklə ülfət bağlayır, qaradinməzdir, bir iş
olanda özünü kənara çəkir.
Epileptoid
tip
Özünü kifayət qədər idarə edə bilmir, davranışı
impulisiv xarakter daşıyır, hövsələsizdir. Heç nədən
dava- dalaş salır, uzun müddət sakitləşmir.
İsteroid tip
Şöhrətpərəstdir, yerli-yersiz lovğalanır, hamının
diqqətini özünə cəlb etməyə çalışır, yalan danışır,
heç nədən cürbəcür əhvalatlar uydurur, bu yolla
məqsədinə nail olmadıqda özünü xəstəliyə vurur.
Səbatsız tip
Asanlıqla təisr altına düşür, adamlarla tez dil tapır,
günülü saatlarla boş-boşuna keçirir, bu günlə
yaşayır, sabahkı gün və öz gələcəyi haqqında
fikirləşmir.
Konform tip Həyat qaydası belədir: "Hamı kimi" fikirləşmək,
hərəkət etmək, "Hamı necə, mən də elə"; ətrafdakı
adamlardan geri qalmağa, eyni zamanda onlardan
fərqlənməyə çalışır, başqa adamların tələblərinə
asanlıqla uyğunlaşır.
Konform
tipin kon-
form-
gipertim
variantı
Başqa adamların istədiyi kimi hərəkət edir, eyni
zamanda özünün gələcəyinə optimistcəsinə yanaşır,
sağlam və qüvvətli olduğunu nəzərə çarpdırır, lakin
təşəbbüs göstərmir, passivdir, qaydalara can-başla
əməl edir.
Qarışıq tip
Davranışda müxtəlif tiplərin (labil tiplə asteno-
nevrotik senzitiv tipin, astenevrotiv tiplə senzitiv
tipin, şizoid tiplə sentiziv, psixastenik, epilertoid,
isteroid tipin və s.) əlamətləri özünü göstərir.
90
Dostları ilə paylaş: |