Cənub qafqazin landşaftlarinin təkamüLÜ g r
Yüklə 187,46 Kb. Pdf görüntüsü
|
Üst Pliosen çökünütüləri yer səthinə çıxır. Bu çöküntülər dəniz və kontinental mənşəlidir və əsasən gilli, az miqdarda isə çaqıldaşı və qumlu materiallardan ibarətdir. Rion düzənliyinin geoloji quruluşu da Kür çökəkliyinə oxşardır. Lakin burada yağıntılar çox düşdüyünə görə qumlu və gilli materiallar daha geniş yayılmışdır. Rion düzənliyinin səthində dəniz və kontinental mənşəli çöküntülər geniş yayılsa da 2000-2500 m dərinlikdə kristallik özülü təşkil edən metomorfik süxurlar yerləşir. Zaqafqaziya ərazisində ən mürəkkəb geoloji quruluşlu bölgə Kiçik Qafqazın ə razisidir. Bu bölgədə ən qədim süxurlar alt paleozoydan başlayaraq devon, karbon, perm, tiras çöküntülərinə qədər Naxçıvan MR-nın Sədərək rayonu yaxınlığında, Tovuz rayonunun əsrikçayın aşağı hissəsində yer səthinə çıxır. Kiçik Qafqazın suayrıcı zonası və orta dağlıq ərazisində yura və az miqdarda təbaşir çöküntüləri dəniz və vulkan mənşəli çöküntülər yer səthinə çıxır. Çökmə süxurlar dəniz mənşəli əhəngdaşı, mergel, argillit, qumdaşı tərkibli çöküntülərdən ibarətdir. Vulkan süxurları isə turş və əsası intururiv çöküntülərdən ibarətdir. Kiçik Qafqazın suayrıcı zonasında həmçinin ultro əsası süxurlar da yer səthinə çıxır. Kiçik Qafqazın ərazisində paleogen və neogen çöküntüləri də geniş yayılmışdır. Bunlar məeşəcə dəniz və vulkanogen mənşəlidir. Kiçik Qafqazın ə razisində Dördüncü Dövr çöküntüləri də geniş yayılmışdır. Bu çöküntülər xüsusilə Axalkalaki, Başkənd-Dəstəfur, Domu-Tuğ çökəkliklərini qalın örtük şə kildə örtmüşdür. Bundan başqa həmin çöküntülər çayların gətirmə konuslarını örtmüşdür. Genetik tərkibcə həmin çöküntülər allüvial, allüvial-prolüvial, delüvial, delüvial-prolüvial, ellüvial, göl, buzlaq və s. geniş inkişaf etmişdir. Talış-Lənkəran təbii vilayətinin geoloji quruluşuna görə Lənkəran düzənliyinə və Talış dağlarına ayrılır. Lənkəran düzənliyi Dördüncü Dövr yaşlı dəniz və kontinental çöküntülərin növbələşməsindən ibarətdir. Genetik tərkibcə allüvial, allüvial-prolüvial, dəniz, delüvial mənşəli çöküntülər üstünlük təşkil edir. Talış dağlarının geoloji quruluşunda isə bütün ərazi dəniz və vulkanogen mənşəli paleogen çöküntüləri geniş yayılmışdır. Bəzən bu süxurlar bir-bir ilə Behruz Melikov Behruz Melikov növbələşir. Yalnız ərazinin şimal-şərqində ensiz zolaq şəkildə neogen çöküntüləri iştirak edir. Orta Araz təbii vilayətinin dağlıq ərazisi, həmçinin paleogen yaşlı dəniz və vulkanik süxurlar geniş inkişaf etmişdir. Ermənistan yaylasında isə yura, təbaşir və eksen yaşlı vulkanik və çökmə süxurlar yayılmışdır.
Behruz Melikov Behruz Melikov CƏNUB QAFQAZIN TORPAQ ÖRTÜYÜ Zaqafqaziyanın (Cənubi Qafqazın) torpaq örtüyü yüksəklik zonallığa tabe olaraq formalaşdığı kimi, həm də qərbdən şərqə doğru aridləşmə prosesinin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq dəyişir. Yüksəklik zonallığının dəyişməsi və qərbdən şərqə doğru torpaq örtüyünü dəyişməsi Böyük Qafqazın ərazisində daha aydın nəzərə çarpır. Belə ki, Kerç boğazından başlayaraq Tuapsi şəhərinə qədər karbonatlı qara torpaqlar, bütün Qara dənizin şimal-şərq sahili boyu Böyük Qafqazın cənub yamacında yağıntıların çox düşməsi ilə əlaqədar olaraq qonur, qələv meşə torpaqları üstünlük təşkil edir. Böyük Qafqazın bu bölgəsində, xüsusilə Rion düzənliyinin şimalında Böyük Qafqaza bitişik zonada qəhvəyi torpaqlar inkişaf etmişdir. Lakin Mərkəzi Böyük Qafqazın cənub yamacında qonur meşə torpaqları daha geniş yayılmışdır. Bu bölgələrdə, həmçinin, meşələrin qırılmış olduğu sahələrdə geniş talalar şəklində humuslu qara torpaqlar da yayılmışdır. Şərqi Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında isə qonur-qəhvəyi dağ meşə torpaqlar formalaşmışdır. Böyük Qafqazın meşə örtüyündən yuxarıda (2200-2800 m) yüksəklikdə bütün böyük Qafqazın cənub yamacında çınqıllı, bəzən tərkibində iri süxur parçaları saxlayan çınqıllı çəmən torpaqları yayılmışdır. Böyük Qafqazın əksər yüksək dağ qurşağında (2800- 3500 m) boyca qısa və sıx ot örtüyü altında çimli-torflu çəmən torpaqları formalaşmışdır. 3500-4000 m-dən yuxarıda isə nival-buzlaq landşaftları yerləşir. Kür- Rion dağarası çökəkliyinin torpaq örtüyü də şərqdən qərbə doğru yağıntıların azalması ilə əlaqədar olaraq dəyişir: Rion düzənliyində yağıntıların çox düşməsilə əlaqədar olaraq bataqlaşmış torpaqlar daha geniş yayılmışdır. Rion düzənliyinin cənubunda, xüsusilə Batumi şəhəri ətrafında yağıntının yüksək olması (2500 mm) burada tropik qurşağa məxsus olan qırmızı torpaq örtüyü daha geniş yayılmışdır. Düzənliyin kənarlarında qonur ə qələvi meşə torpaqları formalaşmışdır. Behruz Melikov Behruz Melikov
Kür və Rion düzənliklərini bir-birindən ayıran Lix silsiləsinin qərb və şərq ə təklərində əsasən qonur meşə torpaqları üstünlük təşkil etsə də, qərb yamacında qələvi qonur meşə torpaqları da müşahidə edilir. Geniş dağarası Kür çökəkliyinin torpaq örtüyü də, qərbdən şərqə doğru dəyişir. Yuxarı Kür çökəkliyində qonur meşə torpaqları daha geniş yayılmışdır. Lakin meşələrin qırıldığı bölgələrdə geniş dağarası çökəkliklərdə (Kartali çökəkliyi) və silsilələrdə (Kartali silsiləsi) qonur şabalıdı və tünd şabalıdı, bəzən də humuslu qara torpaqlar müşahidə edilir. Orta Kür çökəkliyində Gəncə-Qazax, Qarabağ, Mil düzənliklərində əsasən ş abalıdı və açıq-şabalıdı torpaqlar, Ceyrançöl ərazisində dağ-şabalıdı torpaqlar, Ceyrançölün şə rqində qismən ş oranlaşmış, bozumtul-şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Gəncə-Qazax, Qarabağ düzənliklərinin Kiçik Qafqaza bitişən kənar hissələrində tünd-şabalıdı torpaqlar formalaşmışdır. Kür – Araz ovalığında boz rəngli çəmən torpaqları bütün mərkəzi Kür çökəkliyini örtmüşdür. Şirvan düzənliyində boz-çəmən və boz yarımsəhra torpaqları geniş ərazini tutur. Tərtər çayının aşağı axınında boz çəmən torpaqları, Kür çayının dərəsində ensiz zolaq şəkilində allüvial, allüvial-bataqlıq tipli torpaqlar formalaşmışdır. Lənkəran düzənliyinin dəniz sahili düzənliyində sarı torpaqlar, düzənliyin kənar və dağətəyi bölgəsində orta və kəskin qələviləşmiş sarı torpaqlar, peştəsər və Burovar silsilələrin yamaclarında az qalınlığa malik dağ sarı torpaqlar (zəif qələviləşmiş), suayrıcı zonada dağ-meşə qonur torpaqlar formalaşmışdır. Masallı, Cəlilabad rayonları ərazisində çəhrayı və şabalıdı torpaqlar, dəniz sahili zonada çəmən və bataqlıq-çəmən torpaqları yayılmışdır. Biləsuvar ərazisində açıq şabalıdı, bəzən boz rəngli şoranlaşma əlamətləri olan torpaqlar yayılmışdır. Kiçik Qafqazın ərazisində torpaqların formalaşması şaquli zonallıq üzrə formalaşsa da, qərbdən şərqə doğru da dəyişir. Belə ki, Kiçik Qafqazın Qara dəniz sahillərində, xüsusilə Acar- meriten və Trealit silsilələrinin dəniz sahili kənarlarında subtropik zonaya məxsus qırmızı torpaqlar, buranın meşə altında yerləşən zonasında qələvi-qonur-meşə torpaqları üstünlük təşkil edir. Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 187,46 Kb. Dostları ilə paylaş:
|