Chang donasi rivojlanishidagi anomal o‘zgarishlar.
Agar o‘simlik o‘zi
uchun qulay bo‘lgan sharoitda o‘sayotgan bo‘lsa, gibrid bo‘lmasa, fertil –
hayotchan chang donalari hosil bo‘ladi. Tashqi muhitning o‘simlik uchun noqulay
bo‘lgan omillari – havo va tuproq haroratini keskin ortishi yoki sovishi, namlikni
oz-ko‘pligi, shuningdek o‘simlikka ta’sir etadigan kimyoviy reagentlar, ionlashgan
nurlar, chang donalarini bir me’yorda rivojlanishini izdan chiqaradi.
Bu holat
avvalo chang donasining hosil bo‘lishining dastlabki davri meyozda hamda
keyinroq generativ hujayraning bo‘linishi, spermiylarning hosil bo‘lish davrida
ham sodir bo‘ladi.
Meyoz bo‘linishdagi o‘zgarishlar xromosomalarni qutblarga yo‘nalishining
bir vaqtda va bir me’yorda ro‘y bermasligi, ayrim xromosomalarni sitoplazmada
qolishi, buning oqibatida qo‘shimcha kichkina - mikroyadrolarni hosil bo‘lishiga
olib keladi. Bularning har biri alohida hujayraga o‘tishi natijasida tetrada o‘rnida
pentadalar, geksadalar, oktadalar va sh.k. hosil bo‘ladi.
Anomal o‘zgarishlarning boshqa holatlarida bir
hujayrada bir nechta yadro
bo‘lganda ko‘p yadroli chang donasi hosil bo‘ladi. Bunday tarzda yuzaga kelgan
chang donasi odatda fertil bo‘lmaydi. U rivojlanishning dastlabki davrlaridayoq
rivojlanmay yo‘q bo‘lib ketadi. Kamdan kam hollarda ko‘p yadroli chang donasida
bir necha spremiylar hosil bo‘lsa ham, bunday chang donasi steril sifatsiz bo‘ladi.
Bir qator holatlarda generativ hujayraning bo‘linishi oldidan ta’sir ettirilgan
ionlangan nurlarning katta dozasi uning degeneratsiyasiga sabab bo‘ladi.
Chang donasini rivojlanishidagi anomaliya (o‘zgarish)lar
tashqi muhitning
o‘simlik uchun noqulay omillarining ta’siriga, shuningdek genetik sabablar ham
bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ko‘p hollarda gibrid, poliploid va apomiktik
o‘simliklarda sodir bo‘ladi. Bu holat meyoz bo‘linishdagi xromosomalarning qayta
taqsimlanishidagi o‘zgarishlar tufayli ro‘y beradi.
Chang donasini anomal shakllanishi changdonni rivojlanishidagi buzilishlar
natijasida erkak sterillikda ham namoyon bo‘ladi. Bunday buzilishlarning xarakteri
mazkur o‘simlikning genotipi bilan bog‘liq va u
changdonni ochilmay qolishi
natijasida chang donalarida regeneratsiya sodir bo‘lishi yoki changchi ipini
degeneratsiyasi tufayli bo‘ladi.
Xulosa
Sterillik chang donalarida tetrada mikrospora hosil bo‘lgandan keyin
boshlanib, u sinxron-bardavom ro‘y bermasligidan boshlanadi. CHang
donalarining regeneratsiyasiga
doir belgilar ilgariroq, boshqalarida kechroq
boshlanadi. Bir yadroli chang donalarining sitoplazmasida vakuolanish kuchayib,
mayda vakuolalar birlashmaydi, sitoplazma ko‘piksimon ko‘rinishni hosil qiladi.
Bu holatlar chang donasining fertilligini yo‘qolishiga olib keladi.
Otalik gametofitning evolyusiyasi. Bu sohaning
mutaxassislarida ikkita
nuqtai nazar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilarning fikricha
,
gulli o‘simliklardagi
otalik
gametofit
o‘ta redutsirlangan anteridiy undagi ikkita spermiy
spermatozoidlarning gomologlaridir. Vegetativ hujayra va chang nayi anteridiy
devorini gomologi deb hisoblaydi.
Ikkinchi nuqtai nazarga ko‘ra, gulli o‘simliklarning gametofiti o‘ta
soddalashganki, uni anteridiy bilan taqqoslash mumkin emas.
Hujayra va
yadroning bo‘linishlari otalik gametofitning shakllanishida saqlanib, u ikki marta
bo‘linadi holos. Bu bo‘linishning birinchisida vegetativ va generativ hujayralar
hosil bo‘ladi. Ikkinchi bo‘linishda esa generativ hujayradan
ikkita spermiy hosil
bo‘ladi degan xulosaga kelishgan.
Biz yuqorida voyaga etgan otalik gametofiti ikki va uch hujayrali bo‘lishini,
kuzatdik. Ulardan ikki hujayralisi ko‘p uchraydi. U yoki bu tipdagi changlarni
bo‘lishi ko‘plab oilalarga mansub o‘simliklarda doimo uchraydi. SHu boisdan u
sistematik belgi sifatida qabul qilingan. Biroq ayrim oilalarga mansub
o‘simliklarda har ikkala tipdagi otalik gametofit uchrashi, filogenetik jihatidan ikki
hujayrali otalik gametofit, primitiv belgi hisoblanib, uch hujayrali otalik gametofit
ancha
progressiv deyiladi, u tuzilishi jihatidan yuksak darajali o‘simliklarga xos
belgi hisoblanadi.