Ci illər peyzaj: Hüseyin Arif

Dramaturqun başlıca vəzifələrindən biri Azərbaycanda inqilabi hərəkatın təntənəsinin siyasi, iqtisadi səbəbləri ilə yanaşı, milli köklərini, xüsusiyyətlərini bədii formada təcəssüm etdirməkdir.

«Mahnı dağlarda qaldı» əsərinin daxili struktur qatında tarixi-siyasi və fərdi-psixoloji kontekstlərin toqquşması nəticəsində fəlsəfi təmayüllü lirik-psixoloji kontekst meydana çıxır.

Tarixi-siyasi kontekst. «Mahnı dağlarda qaldı» pyesində inqilab kateqoriyası ilə qarşılaşmada həm obrazların sosial mövqeləri, həm də konfliktin tarixi-siyasi parametrləri müəyyənləşir.

«Mahnı dağlarda qaldı» pyesi hadisələrin dramatizmini gücləndirmiş, konfliktin ictimai mahiyyətini dərinləşdirmiş, xarakterlərin psixoloji aləminə zəngin lirizm çalarları aşılamışdır.

İnqilab və milli şüur problemini ümumi hadisələr fonunda deyil, personajların psixoloji münasibətlərində, özü də lirik planda həll etməyə çalışmışdır. Tarixi-inqilabi kontekstdə inqilabın şüurlara təsirinin dialektik inkişafı hadisələrin psixoloji mahiyyəti ilə bağlanıb. Belə bir bağlılıq pyesdəki sinfilik problemini realist lirik- psixoloji üslub xüsusiyyətləri ilə göstərməyə imkan yaratmışdır.

«Mahnı dağlarda qaldı» pyesində əsas konflikt inqilabi qüvvələrlə, ideyalarla köhnə cəmiyyət arasındadır. İnqilab və əks-inqilab konflikti əsas kimi mərkəzdə durur, eyni zamanda digər münaqişələri də açıq və gizli şəkildə özündə birləşdirir.

Həsənalı və Böyükbəy münaqişəsinin ictimai kökləri sinfiliklə bağlı olsa da, indiki halda konflikt şəxsi və ya ailə-məişət münasibətlərində yaranmışdır.

Nicat və Şahnaz xəttindəki münaqişələrin, hətta faciəyə səbəb olan anlaşılmazlığın özəyində Şahnazın dərk edə bilmədiyi sinfi mənsubiyyət durur.

Qaçaq Bahadur və onun dəstəsinin Böyükbəylə (həmçinin digər ağalarla) düşmənçiliyindəki ziddiyyət şəxsi münasibətlərdən doğsa da, onun əsasını sinifli cəmiyyətin antaqonizmi təşkil edir.

«Mahnı dağlarda qaldı» əsərindəki siyasi situasiya lokallıqla (məkan və zaman konkretliyi) bərabər, bütövlükdə Azərbaycanda gedən inqilabi dəyişmələrin tərkib hissəsidir.

Sosial mənşələrinə görə personajlar iki qütbə bölünürlər. Həsənalı kişi kəndlidir, Nicat onun oğludur. Qaçaqlar hamısı bəy-xan, pristav tərəfindən incidilib təhqir edilmiş kəndlilərdir. Sadə və mehriban Gülgəz kəndli qızıdır. Böyükbəy, Fəxrəndə xanım, Şahnaz, Bayram bəy istismarçı sinfin yetirmələridir.