Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5)
Yüklə 5,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sxem 2. Şin çayı körpüsünün ətrafında sel təhlükəli ərazilərin sxematik planı
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti 51 miqdarı 20 – 30% təşkil edir. Xarici örtüyü əsasən toz məhsullarının qismən islanması ilə seçilən və kürəvi formada toparlanmış sel kütləsi çay dərəsi ilə hərəkən edən soyuq hava cəbhəsi ilə hərəkət edir. 7. El arasında “afat” adlandırılan struktur tipli sel hadisəsi çayın sulu dərəsi ilə hərəkət et- dikcə tədricən islanır, onun tərkibində suyun miq- darı 50%-ə qədər yüksəldikdə dağılaraq qatı lil kütləsinə çevrilir və çay məcrasından çıxaraq da- ğıntılar törədir. Kiş çayının Damarçın çayı hövzəsində 03.07.2016-cı il tarixində yağmış qısamüddətli leysandan sonra çayın gətirmə konusunda böyük miqdarda lil materialının çınqıl və daş ilə birgə da- ğıntılar yaratmasına və sel məhsullarının toplan- masına səbəb olmuşdur. “Narınqala” və Kiş kənd körpüsü ətrafı ərazilərdə aparılan müşahidələr və selgətirmə materiallarının müayinəsi onların bu ərazidə daha çox fiziki və kimyəvi aşınmaya məruz qaldığını göstərir. Beləliklə, toz materialı ilə ör- tülmüş uzunsov maili çökəkliklərdəki qırıntı mate- riallarının soliflüksiya prosesindən sonra leysan yağışlarının təsirindən “delyapsiv” sürüşmələr ya- ratma ehtimalının daha çox olduğu aydın olur. Şin çayı hövzəsində baş verən bu böyükmiq- yaslı turbulent sel hadisəsi nəticəsində həm körpü və həm də yaxınlıqdakı yaşayış məntəqələri və əkin sahələri üçün ciddi təhlükə yaranmışdır. Çayın gətirmə konusunda toplanan qırıntı mate- rialının əsasən üç sel ocağı mənbəyindən gətirildiyi ehtimal edilir. Birinci növbədə toplanan lil mate- rialı Şin çayının ən yuxarı qolları olan Qaraqayaçay (sağ qol) və Babaçay (sol qol) ərazilərinə aid edilə bilər. Burada Orta Yura yaşlı süxurlardan təşkil olunan qara gil şistlərinin aşınmasından əmələgə- lən Na 2 O ilə zəngin qara və ya tünd-boz rəngli lillərin əmələgəlməsi təxminən 2400 -2600 m-lik alp çəmənliklərinə uyğun olan aşınma zonaların- dan gətirilə bilər [6]. Aşınmanın intensiv getməsi, yəqin ki, həm iqlimdə baş verən temperatur tə- rəddüdləri və həm də çəmənliklərin normadan artıq miqdarda qoyun sürüləri ilə otarılması ilə bağlı ola bilər. Qırıntı materiallarının ikinci ocağı Qaflançay (sağ qol) və Seyidyurdçay (sol qol) qollarıdır. Bu- rada Orta Yura dövrünün üst hissəsinə aid Bayos və Bat mərtəbəsinin SiO 2 ilə zəngin süxurları üs- tünlük təşkil edir və əsasən I tipli aşınma zonala- rına aid edilir. Şin çayının gətirmə konusunda (900 – 300 m-lik çay yatağı səviyyəsi) bu süxuların kül- li miqdarda qum və çınqıl materialları toplanmış- dır. Şin çayı dərəsinə sel materialları gətirən üçüncü – 1900–2000 m-lik səviyyədəki mənbələr Mehdi- liçay (sağ qol) və Çaxılçaydır (sol qol). Bu çay qol- larının aşağı axınları 1500–1600 m-lik yüksəklik- lərdə dağ-meşə qurşağına düşdüyündən meşələrin qırılması baş verərsə, daha böyük miqdarda Alt Təbaşir yaşlı CaO-lə zəngin qaya parçalarının uç- qunlar yaratmasına səbəb ola bilər [6]. Şin çayında 1000–1200 m-lik səviyyədə yerləşən çay qolları və erozion dərələrdə toplanmış əsasən Üst Təbaşir dövrünün Na 2 O ilə zənginləşmiş material üstünlük təşkil edir. Daha çox erozion dərə və çuxurlarda cəmlənən palçıqlı çınqıl, kəsək, qum materialı güc- lü leysanlar nəticəsində Şin çayı hövzəsində sel və daşqınların yaranmasına səbəb olur və hazıkı çay yatağının mənzərəsi növbəti sel hadisələri zamanı daha ciddi fəsadlarla üzləşəyəcəyimizdən xəbər ve- rir. Kiş çayı hövzəsində selyaradıcı ocaqlar əsasən maili yaylaq sahələrində 2400–3000 m-lik yüksək- liklərdəki maili yamaclardakı aşınma zonasında olan landşaft fasiyalarında (I tip), Damarçın, Qay- nar və Çuxadurmaz çay dərələri ətrafında forma- laşmış dərin və qırıntı materialları ilə dolmuş çu- xurlara aid landşaft yarımmərzlərində (II tip) və maili yamaclar arasında yerləşən uzunsov çökək- likləri əhatə edən landşaft mərzlərindən (III tip) ibarətdir. Bu ərazilərdə alp çəmənliklərinin aşın- ması nəticəsində yaranan qum, çınqıl, kəsək və toz materialları tədricən maili yamacların ətəklərində- ki çökəkliklərə toplanır. Damarçın çayının ətraf ərazisində yüksəkdağlıq sahələrdə Alt Təbaşir dövrünün Valanjin lay dəstəsinin karbonatlı fliş çö- küntüləri iştirak edir. Alp çəmənliklərinə malik olmayan çılpaq maili yamaclarda bu süxurlar de- nudasiya prosesinə məruz qalır və 10–15 sm-lik aşınma qabığı yaradır. Külək və yağışların təsiri altında qırıntı materialları daşınır və yamaclararası uzunsov çökəkliklərə (III tipli), müxtəlif mənşəli və formalı çuxurlarda toplanılaraq (II tipli) sel ocaqları yaradır. Karbonatlı flişin fiziki aşınma- sından əmələgələn gil-qum materialı uzunsov sel ocaqlarında kimyəvi aşınmaya məruz qaldığından Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2017 (5) 52 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya Cəmiyyəti kimyəvi elementlərin yuyulma dərəcəsinə müvafiq olaraq daşınması və toplanması baş verir. Kimyəvi aktivlik sırasına görə yuyulma və top- lanma sırası aşağıdakı şəkildə qəbul edilə bilər: Fe və Mn oksidləri (ilkin denudasiya əraziləri), Si, Ti, Al və Mg oksid və birləşmələri (mexaniki dezinte- rasiya əraziləri) və Na, Ca və K birləşmələri (kim- yəvi dezinteqrasiya əraziləri) [7]. Kimyəvi dezinteqrasiyaya məruz qalmış kiçik- dənəli tozlu sahələr bir neçə illik isti quraq və rü- tubətli mövsüm dəyişmələrinin fiziki və kimyəvi təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Qış mövsümündə qar altında qalaraq şaxtadan donmuş sahələrin yayda qar əriməsindən sonra dondan açılması nəticəsində süxur qırıntılarının və minerallararası əlaqələrin zəifləməsi baş verdiyindən (soliflüksiya prosesi) mineralların yuyulma prosesi güclənir. Bir neçə günlük günəşli qızmar havaların təsirindən aşınma qabıqlarının üst hissəsi quruyur və qalın toz təbə- qəsi formalaşır. Qələvi elementlərlə zəngin olan uzunsov aşınma qabıqlarının üzərfini örtmüş toz kütləsi leysan yağışların təsirindən struktur sellərin əmələgəlməsinə səbəb olmuşdur. Alt Təbaşir döv- rünün Valanjin mərtəbəsinə aid kül rəngli lillərlə yanaşı, 3 iyul 2016 -cı il Kiş çayı sel hadisəsində gətirilən materiallar içərisində 1900 – 2000 m-lik və 1500–1600 m-lik hündürlüklərdən gətirilmiş (çaydaşıları, çınqıl, qum) və həm də Üst Yura döv- rünün Titon mərtəbəsinin (çaydaşıları, kəsək, çın- qıl, qum və s.) və Üst Təbaşir yaşlı süxur qırıntıla- rının (kəsək, çınqıl, palçıq və s.) da olduğu müşahi- də edilmişdir. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq və gələ- cəkdə sel hadisələrinin təhlükəlik dərəcəsinin zəiflədilməsi üçün aşagıdakı təklifləri məqsədəuy- ğun hesab edirik: Təkliflər: 1. Baş Göynük körpüsünün alt hissəsindəki qı- rıntı materiallarının səviyyəsi son illərdə 4–5 m artdığından çay yatağının təmizlənməsi və ilkin vəziyyətə salınması üçün tədbirlər planı tərtib edil- məli və icrası əlaqədar orqanlar tərəfindən nəzarətə alınmalıdır. 2. Körpünün yuxarıdan sağ hissəsindəki istinad bəndləri körpünün sağ dayağından xeyli sağda yer- ləşdiyindən çayın intensiv axınlarına məruz qalır və turbulent axarlı güclü sellərin körpünün sağ dayağı və ətraflarına ziyanvurabilmə ehtimalı bö- yükdür (sxem 2). Ona görə də sağ istinad bəndlə- rindən 20–25 m aralı və onlara paralel 2 –3 bənd qurulmasına və sel sularının əsas hissəsinin körpü altından ötürülməsinə ehtiyac vardır. 3. Körpüdən cənuba doğru olan istiqamətdə sağ tərəfdə yerləşən istinad divarlarından sonra akku- mulyativ torpaq-çay terrası yerləşir. Bir qədər cə- nubdakı hündür sahə ilə istinad divarı arasındakı sağ sahilə sel axınlarının təsiri çay yatağının istiqa- mətini dəyişdirə bilər. Hal-hazırda axınların istiqa- mətinin də həmin tərəfə meyilli olduğunu nəzərə alsaq, istinad bəndlərinin davamı olaraq 3–4 yeni bəndin də inşa edilməsinə ehtiyac olduğu aydın görsənir (sxem 2). Sxem 2. Şin çayı körpüsünün ətrafında sel təhlükəli ərazilərin sxematik planı Yüklə 5,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|