Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

819

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

tənəffüs  orqanı.  Fars  sözüdür.  Yerinə  bağır  sözü  də  işlənir.  Ciyər  somatizmini  slenq  (yeni  məna 

qazanan  və  müxtəlif  insan  qrupları  arasında  işlənən  sözlər)  hesab  etmək  olar.  Slenq  kimi  dilimizdə 

qadına, qıza xitabən işlənir.Dalaq– qarın boşluğunun sol tərəfində olub, qan kürəcikləri hazırlayan və 

bu  proseslə  bağlı  başqa  mürəkkəb  vəzifələr  görən  bədən  üzvü.  Ona  sulaq  da  deyilirdi.  B.Əhmədov 

yazır ki, dalaq anlayışı mənbələrdə müxtəlif sözlərlə ifadə olunmuşdur: dal, ayranlıq, sulaq, göy bağır. 

Bu  sözlər  dalağın  müxtəlif  əlamətlərinə    (göy  rəngdə,  çıxıntı  şəklində  olması,  artıq  qanı  özündə 

saxlaması və s.)  görə işlədilmişdi. Alim dalağın həm də sancı sözünün sinonimi kimi işlədildiyini də 

qeyd  edir.  Məsələn,  Paltar  bədənimi  dalayır.  Böyrək–insan  və  heyvanlarda  sidik  ifraz  edən  bədən 

üzvü.  Qırğızca  dağ  yamacında  çala,  çuxur  deməkdir.  B.Əhmədova  görə,  somatizm  “üstü  örtülü” 

(bükülü) mənasını əks etdirib, bükmək, bürümək feilləri ilə əlaqəlidir. 

Bud–qıçın  çanaq  sümüyü  ilə 

dizə  qədər  olan  hissəsi.  “Qədim  türk  lüğətində”  omonim  sözdür:  1)  Merkuri  planeti,  2)  Merkuri 

planetinin  günü  –  çərşənbə.  Baldır–  qılçanın  dal  tərəfində  diz  ilə  topuq  arasındakı  ətli  hissə. 

M.Kaşğarinin  divanında  baldırın  daha  bir  mənası  qeyd  olunmuşdur:  dağın  burun  kimi  çıxan  yeri. 

Somatizm Ağbaldır, Qarabaldır kimi dağ adlarında da bu mənanı daşımaqdadır. B.Əhmədovun “Qısa 

etimoloji  lüğəti”ndən  digər  mənalarını  da  öyrənmiş  oluruq:  1)  qohum,  2)  qol-qanad,  3)  ərin  kiçik 

baldızı. Topuq–  baldır  sümükləri  ilə  pəncə  sümüklərinin  birləşdiyi  yerdə  yanlara  çıxan  oynaq.  El 

arasında ayağa geyilən şeylərin dabanı da topuq adlanır: topuqlu ayaqqabı. Somatizminin bu mənası 

kalka yolu ilə türk dilindən keçmişdir. “Qədim türk lüğəti”ndə onun digər mənası kürə, top deməkdir. 

Güman ki, bu bədən üzvü top kimi yumru olduğu üçün belə adlandırılmışdır.Yanbız– ayağın çanaqdan 

dizə qədər olan hissəsi, omba, yan. B.Əhmədov bu somatizmin mənşəyi haqqında yazır ki, o, yan və bud 

kəlmələrindən  yaranıb,  yanbud  kimi  olub,  sonra  son  samit  dəyişib.  Onun  başqa  ehtimalına  görə  isə,  söz 

mənbələrdə yanbaş şəklində də verilib, “ayağın yan tərəfinin yuxarı (baş) hissəsi” kimi açıqlanıb, yanbaş isə 

təhrif  nəticəsində  yanbuz  formasına    düşüb.Bilək–    qolun  dirsəkdən  ələ  qədər  olan  hissəsi. 

B.Əhmədova görə, bilək sözü əvvəllər bağlaq formasında olmuşdur. Çiyin–bədənin boyundanqollara 

qədər olan hissəsi. Paltarın çiyinləri örtən hissəsi də çiyin adlanır. “Qədim türk lüğətində” qar sözünün 

digər  mənası  da  çiyindir.Kuznetsovun  müəllifi  olduğu  “Rus  dilinin  böyük  izahlı  lüğəti”ndə  verilən 

təkmənalı  somatizmlər  bunlardır:  Спина–Gövdənin  boyundan  oma  sümüyünə  qədər  olan  arxa 

(heyvanlarda  yuxarı)  hissəsi.  Danışıqda  metaforik  mənaları  da  işlənir:  1)  belin  paltarı  örtən  hissəsi,  2) 

nəqliyyat vasitəsi, mebel əşyası və s.-nin yuxarı hissəsi, tərəfi. Dialekt forması спин-dir. Güman edilir ki, 

qədim  polyakcadakı  spina  sözü  vasitəsilə  latın  dilindəki  spina-dan  alınmışdır.Живот  –insan  və 

heyvanların  həzm  orqanlarının  yerləşdiyi  bədən  hissəsi.  Çox  zaman  mədə  olaraq  da  işlənir. 

A.Sitnikovaya  əsaslansaq,  leksik-semantik  yolla  живот  –  həyat  sözünün  əsasında  yaranmışdır. 

Arxaik mənaları: 1) həyat, 2) ev heyvanı (adətən at). 

Печень –insan və heyvanların həzm prosesi, 

maddələr mübadiləsi və qan dövranında iştirak edən böyük vəzi. Həm də bəzi heyvan və quşların bu 

orqanı  qida  məhsuludur.  Ümumslavyan  dilindəki  печи  sözündəndir:  hərfi  mənada  “qızardılmış” 

deməkdir. 

Легкие – döş boşluğunda yerləşən nəfəs orqanı (insan və onurğalı heyvanlarda). Son 

zamanlar  bəzi  Hind-Avropa  dillərində  olduğu  kimi  rus  dilində  də  metaforikləşərək  yeni  məna 

qazanmışdır: (зеленые) легкиегорода– şəhərin ciyərləri, yəni parkları. Ümumslavyan dilindəki лъга– 

“yüngüllük”, “azadlıq” kökündəndir. 

Селезенка  –onurğalı heyvanların  və insanın qarnında  yerləşən, 

qanın  yaranmasında,  maddələr  mübadiləsində  və  orqanizmin  müdafiə  reaksiyalarında  iştirak  edən  orqan. 

Protoslavyan dilində “selezenь”, “selzenь” şəklində rast gəlinməkdədir.   Ладонь 

– 

əlin 

içi. 

E.M.Murzayevin lüğətində bir neçə mənası göstərilmişdir: 1) yerin hamar səthi, düzənlik, 2) çay, göl 

və s. su hövzələrinin və ya təzyiqsiz yeraltı suların səthi, 3) taxıl döyülən yer. Əvvəllər uzunluq ölçü 

vahidi  kimi  işlənirdi.  Долонь  sözündəndir,  дол  “aşağı”,  долина,  ладонь  “əlin  barmaqlarla  ovucun 

daxil olduğu aşağı hissəsi” deməkdir. 

Запястье  –  əlin  bazuönünə  bitişik  hissəsi.  Köhnəlmiş 

mənası  biləklik,  qolbağdır.  Sözün  kökü  “пяст”  qədim  rus  dilində  əlin  biləyə  qədər  olan  hissəsi, 

yumruq  deməkdir.  Лодыжка  –  yanlara  doğru  çıxan,  ayağın  baldır  sümükləri  ilə  ayaq  sümüklərinin 

oynağı. Голень–  ayağın  (heyvanlarda  arxa  ətrafların)  dizdən  pəncəyə  qədər  olan  hissəsi.  “Голый” 

sözündən alınmışdır, ilkin olaraq “çılpaq sümük” mənasını verirdi. 

Таз  –  aşağı  (heyvanlarda 

arxa) ətraflara söykənən və onurğa sütununa dayaq olaraq xidmət edən sümük qurşağı. Geniş, eləcə də 

dayaz olan, yumru və ya oval formalı qab da eyni sözlə ifadə olunur. Türk dilindəki tas – kasa, piyalə 

sözündən alınmışdır. 

 

 

 

 

 

 

 

---