Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 14,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- XVIII-XIX ƏSRLƏRDƏ RUSİYA İMPERİYASININ İŞĞALÇILIQ PLANLARINDA DƏRBƏND XANLIĞI Mahirə ƏZİZOVA
- AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARINDA ERMƏNİ DİASPORU VƏ LOBBİSİ İlkin HƏSƏNOV
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1702
hövzəsindəki xristian əhaliyə dəstək ifadə edilirdi. Missionerlər sonrakı dövrlərdə də öz fəaliyyətlərini davam etdirir, Şah Hüseyn, Şah Süleymanın da dövründə İran sarayına daxil olmağa imperiya ərazisindəki xristianlara imtiyaz qopartmaq siyasətlərini davam etdirmişlər. Qərb missionerləri istədiklərinə nail ola bilməsələr də, həmin əsərlər Səfəvi tarixinin siyasi, iqtisadi və sosial vəziyyətini öyrənmək üçün qiymətli tarixi mənbədir.
PLANLARINDA DƏRBƏND XANLIĞI Mahirə ƏZİZOVA Bakı Slavyan Universiteti mahiraaziz@mail.ru AZƏRBAYCAN
Beş minillik tarixi olan Dərbənd dünyanın ən qədim şəhər mədəniyyəti mərkəzi olmaqla yanaşı, Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalınadək Azərbaycanın hərbi-siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni həyatında aparıcı rol oynamış şəhərlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın ən qədim məscidlərindən biri Dərbənd Cümə məscididir. Süni şəkildə Azərbaycandan qoparılmış ərazilərin tarixi uzun müddət milli tarixşünaslığımızda tədqiqat predmetinə çevrilməmişdir. Azərbaycan sovet tarixşünaslığında “diqqətdən kənarda qalmış” Dərbənd və ətraf ərazilərin tarixi, yalnız onunla sıx bağlı olan məsələlərin araşdırılması zamanı fraqmental şəkildə tədqiqatlara cəlb olunmuşdur. Mövcud boşluqdan istifadə etməyə çalışan qonşu ölkə tədqiqatçıları isə Dərbənd və ətraf ərazilərin tarixini Ümumazərbaycan kontekstindən deyil, mənsub olduqları dövlətin tarixi aspektindən araşdırmışdılar. Dərbəndlə bağlı imperiya dövründə rus şovinizminə, SSRİ dövründə isə sovet ideologiyasına əsaslanan tədqiqatlara yenidən nəzər salmaq, obyektiv gerçəkliyi aşkara çıxarmaq müasir dövr milli tarixşünaslığımız qarşısında duran həllivacib məsələlərdən biridir. Dərbəndin tarixinin araşdırılmasını aktual edən daha bir məqam – onun Qafqaz tarixi üçün əhəmiyyət kəsb etməsi ilə bağlıdır. Bu gün Qafqaz bölgəsində hərbi və etnik qarşıdurmalar yaratmaq cəhdlərinin ara vermədiyi bir dövrdə bölgənin tarixinin obyektiv şəkildə araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Təqdirəlayiq haldır ki, Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra “İtirilmiş torpaqlar”ın, eləcə də Dərbənd və ətraf ərazilərin tarixinin öyrənilməsi istiqamətində məqsədyönlü tədqiqatların aparılmasına başlanılmışdır. Bu tədqiqatlar obyektiv zərurətdən irəli gəlmişdir. Ötən əsrin 90-cı illərindən etibarən postsovet məkanında, eləcə də Şimali Qafqaz və Dağıstanda baş qaldıran milli hərəkatlardan faydalanmağa çalışan millətçi-şovinistlər Dərbənd və ətraf ərazilərin tarixini kobud şəkildə təhrif edən əsərlər nəşr etdirməyə, əzəli Azərbaycan torpaqlarını “özününküləşdirmək” istiqamətində məkrli niyyətlərini həyata keçirtməyə başlamışdılar. Əvvəlki dövrlərdən ibrət alıb, müasir dövrdə Azərbaycan tarixinə hədyanlar yağdıranlara vaxtında, elmi faktlara əsaslanan tutarlı cavab verilməsi tarixşünaslığımız qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. Bu baxımdan XVIII əsrdə Rusiya İmperiyasının işğalçılıq planlarında Dərbənd xanlığı ilə bağlı yeni araşdırmaların aparılmasına ciddi ehtiyac duyulur. Əfşarlar dövlətinin süqutu nəticəsində yaranmış Şimali Azərbaycan xanlıqlarından biri də iki mahaldan ibarət olan Dərbənd xanlığı olmuşdur. Xanlığın banisi Məhəmmədhəsən xanın atası İbrahimqulu bəy Dərbənddəki şah qarnizonunun rəisi olmuş və 1722-ci ildə ruslar Dərbəndi zəbt edərkən I Pyotr tərəfindən Dərbənd hakimi təyin olunmuşdu. 1735-ci ildə Gəncə müqaviləsinin imzalanmasından sonra Rusiya qoşunları tamamilə Azərbaycanı tərk edir və Dərbənd şəhəri də Nadir şah Əfşarın imperiyasının tərkibinə qaytarılır. 1747-ci ildə Nadir şahın ölümündən sonra müstəqil Dərbənd xanlığı yaransa da, bir müddət sonra daha qüdrətli Quba xanlığının tabeliyinə keçir. 1759-cu ildə Dərbəndi tutan Qubalı Fətəli xan Məhəmmədhəsən xanı həbs edərək Bakıya göndərir. Tezliklə Dərbənd Quba xanlığının paytaxtına çevrilir. 1796-cı ildə V.Zubovun başçılığı ilə rus qoşunları Dərbəndi tutmaq istəyərkən, Quba xanı Şeyxəli xanın başçılıq etdiyi ciddi müqavimətlə üzləşir. Şəhərin ələ keçirilməsindən sonra rus komandanlığı Şeyxəli xanın hakimiyyətdən uzaqlaşdırıb ögey IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1703
qardaşı Həsənağanı Dərbəndin hakimi təyin etdi. Lakin 1797-ci ilin martında rus qoşunları Azərbaycan ərazisini tərk edən kimi Şeyxəli xan yenidən bütün Quba xanlığında, o cümlədən Dərbənddə hakimiyyəti ələ keçirdi. Əslində bu Dərbəndin Azərbaycan tərkibində qalması üçün atılmış son cəhd idi. Qafqazla bağlı işğalçılıq planlarından əl çəkməyən Rusiya XIX əsrin əvvəllərində yenidən hərbi əməliyyatlara başladı. 1806-cı il iyunun 21-də Dərbənd təkrar işğal olundu və imperiya tərkibinə daxil edildi. 1829-cu ildən şəhər Rusiyanın tərkibində əyalətə çevrilir. Daha sonra Rusiyada tətbiq edilən yeni inzibati-ərazi bölgüsünə əsasən isə 1840-cı ildə Dərbənd qəzası yaradıldı və Dərbənd şəhəri qəza mərkəzi oldu. 1846-cı ildə isə yenə də mərkəzi Dərbənd şəhəri olmaqla Dərbənd quberniyası yaradıldı. 1860-cı ildə Dərbənd quberniyası ləğv olundu, onun tərkibindəki Quba qəzası Bakı quberniyasına verildi, qalan ərazidə Dağıstan dairəsi yaradıldı. 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra Dərbənd şəhəri Dağlılar Respublikasının tərkibində qaldı. 1920-ci il martın 25-də 11-ci Qırmızı ordunun köməyi ilə Dərbənddə sovet hakimiyyəti elan olundu. Dərbənd şəhəri 1921-ci ildə yaradılmış Dağıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil edildi. Bununla, Azərbaycanın tarixi şəhəri Dərbənd Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının tərkibinə qatıldı. 1991-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı dağıldıqdan sonra isə Dərbənd yenə də Rusiyanın tərkibində qaldı. Dərbəndin özgəninkiləşdirilməsi prosesi məhz XIX əsrin əvvəllərində şəhərin Rusiya tərəfindən ışğalından sonra başladı. Beləki, bu vaxtdan etibarən rusların, dağ yəhudilərinin və digər xalqların buraya köçürülməsi nəticəsində azərbaycanlı əhalinin xüsusi çəkisi azalmağa başladı. Hələ XIX əsrin əvvəllərində, yəni 1810-cu ildə Dərbəndin şəhər əhalisinin (4169 nəfər) 95 faizini -3947 nəfərini) şiə məhzəbinə məxsus olan müsəlmanlar, əsasən - Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. 1824-cü ildə şəhərdə müsəlmanların sayı 10377 nəfərə çatmışdı (əhalinin 93,8%). 1851-ci ildə onların xüsusi çəkisi 90%-ə bərabər idi. 1859-cu ildə Dərbənd şəhərində 13470 nəfər, 1893-cü ildə 15265 nəfər, 1897-ci ildə isə 14649 nəfər əhali yaşayırdı. 1897-ci ildə Azərbaycan türklərinin xüsusi çəkisi 66,7% (cəmi 9767 nəfər) təşkil edirdi. Hal hazırda Dərbənd Dağıstanın ikinci ən böyük şəhəri hesab olunur. 2002-ci ildə aparılan siyahıyaalınmaya görə bu respublikada 36 millət yaşayır və onlar içərisində azərbaycanlılar 117 min nəfər təşkil edir.
DİASPORU VƏ LOBBİSİ İlkin HƏSƏNOV AMEA Tarix İnstitutu AZƏRBAYCAN
Dünya ermənilərinin ən güclü dayaqları və fəaliyyətinə görə aktiv hesab olunan diasporu ABŞ-da yerləşir. Hərtərəfli fəaliyyətlərinə görə Amerikada 10 əsas etnik qrupdan biri və lobbiçiliyə görə 5 əsas lobbi qrupuna malik olan erməni diasporunun keçdiyi yol çox maraqlıdır. Ermənilərin Amerika ilə tanışlığı 1810-cu ildən başlayır. Amerika ilə Türkiyə əlaqələri inkişaf etdikcə zəngin erməni tacirləri hissə-hissə Amerikaya köçməyə başladılar. Ermənilərin Amerikaya köçməsini isə missioner təşkilatlar təşkil edirdi. İlk əvvəllər ziyalı və varlı təbəqədən sonra erməni gəncləri və uşaqları bu ölkədə yaşamaq, təhsil almaq üçün mühacirət edirlər. Ermənilərin Amerika vətəndaşlıq alması digər etnik qruplardan daha asan olurdu. 1840-cı ildə Amerikanın nüfuzlu universitetlərində erməni gənclər təhsil alırdılar. Onlar xüsusi olaraq Nay Tah- ümumerməni məsələsi üçün hazırlanırdılar. Məhz bu ermənilər gələcəkdə Türkiyədə və Qafqazdakı qırğınların təşkilatçıları idilər. 1840-1910-cu ildə tərkibi ziyalı, tacir, həkimlərdən ibarət 10 min erməni Amerikada qeydiyyatda idi. 1915-ci ildən sonra Amerikaya axını güclənən ermənilər onlara yaradılan şəraitdən istifadə edərək diasporların formalaşdıra bildilər. (1,s. 29-33) Bu tarixdə 25 min erməni Amerikanın Qərb sahillərində məskunlaşdı. Ölkə prezidenti Vudra Vilsonun ermənliərə xüsusi rəğbəti var idi və bu rəğbət onun anti-türk baxışlarından yaranmışdır.
Yüklə 14,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|