D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

63
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Rüstəm Əliyevindir. – B., 1983, 361 s
15.  Nizami  Gəncəvi.  İsgəndərnamə.  İqbalnamə.  Filoloji  tərcümə  filologiya 
elmləri doktoru Vaqif  Aslanovundur. - B., Elm, 1983, 650 s.
16. Nəsimi İmadəddin. Mən bu cahana sığmazam. Seçilmiş əsərləri. Tərtib 
edəni Ə.Səfərlidir. – B., Gənclik, 1991, 384 s.
17. Oğuznamələr. Tərtib edənlər: Kamil Vəli Nərimanoğlu və Fəxri Uğurlu. – 
B. Universiteti Nəşriyyatı, 1993, 92 s.
18. Seyidov M. Qam-şaman və onun qaynaqlarına ümumi baxış. – B., Gənc-
lik, 1994, 232 s. 
19. Sümər Faruq. Oğuzlar. Tarixləri. Boy təşkilatı, dastanları. – B., Yazıçı, 
1992, 432 s.
20. Tarix-i qezelbaşan («Qızılbaşlar tarixi). Fars dil. tər. M.Ə.Məhəmmədli-
nindir. – B., «Azərbaycan» nəşriyyatı, 1993, 48 s.
Rus dilində
21.  Бартольд  В.В.  Турецкий  эпос  и  Кавказ.  В  кн.  Книга  моего  Деда 
Коркута» - М., 1962, с. 5-11
22. Бахтин М.М. Формы времени и хронотопы. В кн.: «Эпос и роман». – 
СП б.: Издательство «Азбука», 2000, 304 с.
23. 143.Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. – М., Наука, 1975, 
246 с. 
24.  Гумилев  Л.Н.  История  народа  гунну.  В  2  книгах.  Книга  1.  –  ОО 
«Издательство АСТ», 2002,  404 с. 
25. Жирмунский. В.М. Избранные труды. Тюркский героический эпос. – 
Л., Издательство «Наука». Ленинградское отделение, 1974, 726 стр.
26. Кравцов Н.И. Сербскохорватский эпос, М.: Высшая школа, 1985, 273 
с.
27. Магия чисел / Ав.-сост. С.Г.Витошнев. – Мн.: ООО «Кузьма», 1999, 
512 с.
28. Лихачов Д.С. Поэтика древнерусской литературы. 3-е изд., доп. М., 
1979, 346 с. 
29. Маковельский А.О. Авеста. - Б., Азернешр, 1960, 221 с.
30. Фролов Б.А. Число в графике палеолита. - Новосибирск, 1974, с. 192.
31.  Хубяков  Ю.С.  Шаманизм  и  мировые  религии  у  кыр-гызов  в  эпоху 
средневековья. В кн. «Традиционные верования и быт народов Сибири. XIX 
– начало XX в. – Новосибирск: Наука, 1987, 204 с.

---

64
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
РЕЗЮМЕ
Рамазан Kафарлы
ЕДИНСТВО-ХРОНОТОПЫ В МИФОЛОГИЧЕСКОМ 
КОНТИНУУМЕ (ПРОСТРАНСТВЕННО-ВРЕМЕННАЯ СИСТЕМЕ)
В  статье  впервые  анализируются  хронотопы  (единство  времени 
и  пространства)  на  основании  текстов  огузских  эпосов  «Деде  Горгуд»  и 
«Огузский каган».  Раскрывается мифологический континуум – особенности 
пространственно-временной  системы,  количественная  структура  мифо-
логической модели Мира в тюркско-огузском эпосе. 
Ключевые слова: мифологический континуум, хронотоп, временные 
топосы, тюркско-огузский эпос, сакральные цифры. 
SUMMARY*
Ramazan Kafarli
THE UNİTY İNSİDE MYTHOLOGİCAL  CONTİNUUM 
(THE SYSTEM OF PLACE AND TİME)
In this article khronotops (the unity of time and place) are on the basis of stead 
fast of «Oghuz» eposes - the book of «Dede Korkud» and the Kaghan of Oghuz. It 
is explained the importance of system of time, place. The quantity structure of the 
models of mythological world in turk-oghuz epos. It is generalized the interpre-
tations of holy figures which has been spread widely on the basis of mythological 
continuum people’s mythological meetings and it is shown their roles and functi-
ons in the building of Oghuz –Turk mythical world model.
Key words: Mythological  continuum, Khronotop, Time toposes, the epos of 
turk-oghuz, holy figures.
*Topludakı xülasələrin ilgilis dilinə tərcüməsinə və redaktəsinə “Dədə Qorqud” 
ETL-nın kiçik elmi işçisi Zemfira Abbasova məsuldur.

---

65
Folklor, Mifologiya, Etnoqrafiya
Pərixanım Soltanqızı 
filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru 
“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDAKI AT KULTUNUN
YAZILI ƏDƏBİYYATA TRANSFERİ
“At  kultu”  birdən-birə  meydana  gəlməyib.  Onun  kökü  tarixə 
söykənir. Məkanından asılı olmayaraq at insanların həyatında mü-
hüm rol oynayıb, sınaqlardan keçib. Ta qədimlərdən tarixi şəxsiyyət-
lər, sərkərdələr döyüş meydanlarına at belində getmiş, nizə, qalxan, 
qılınc, süngü, oxla düşmənə at belində zərbə endirmişlər. Zəfərləri at 
belində qazanmışlar. 
Xalqların savaş salnaməsinə nəzər salsaq görərik ki,  atçılıq in-
kişaf etdikcə hər bir xalqın döyüş meydanında  piyada qoşunlarla 
yanaşı atlı qoşunları da olmuş, sonra piyadaları getdikcə atlılar əvəz 
etmişdir. At sahibi ilə birləşmiş düşmənə hücum etmiş, məğlub ol-
muş, qalib gəlmiş, ölüb və öldürmüşdür. Döyüş meydanlarında atı 
öldürülmüş döyüşçü qanadı qırılmış şahinə bənzəyib. Atın döyüş və 
qələbə simvoluna çevrilməsi də elə bununla bağlanıb.
Azərbaycan xalqının həyatında, tarixində və mədəniyyətində at 
mühüm  rol  oynayıb. Azərbaycan  atçılığın  inkişaf  etdiyi  ən  qədim 
ölkələrdən biridir. Bu məkanda atçılığın yaranması və inkişafı son 
tunc və ilkin dəmir dövrünə təsadüf edir. Bu dövrdə atçılıq heyvan-
darlığın əsas sahələrindən biri olmuş məişətdə ondan tək minik kimi 
deyil, yük və qoşqu vasitəsi kimi də istifadə olunmuşdur. At totemi 
və ata sitayiş kimi ünsürlər bu dövrdə  meydana gəlmişdir. 
Atın sahibi öləndə atının onunla birgə basdırılması, atın qurban 
kəsilməsi, ölünün at dərisinə bükülərək dəfn olunması və s. bu kimi 
hallar adətə çevrilmişdir. Müsəlman aləmində bu adət ata olan ina-
ma köklənmişdir.  Müsəlman mühitindən fərqli olaraq xristian inan-

---

66
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
cında ata münasibət bütün hallarda mənfidir. Xristian inancında ata 
müqəddəs varlıq kimi yox fəlakət, müharibə, aclıq, ölüm rəmzi kimi 
baxılmışdı.
“Tayfa başçılarına və üzvlərinə məxsus zəngin qəbir abidələrin-
də  Qarabağ  (Borsunlu,  Bəyimsarov,  Sarıçoban,  Xocalı,  Dovşanlı, 
Ballıqaya, Gəncə, Naxçıvan, Şahtaxtı, Mingəçevir, Xaçbulaq, Talış 
kurqanlarında böyük təmtəraqla müşayət olunan at dəfninə tez-tez 
təsadüf olunurdu ( 7, səh. 49). Sonralar atların şəxsləndirilməsi, atla 
bağlı meydana gəlmiş atalar sözləri ata olan inancdan yaranmışdı:   
At yürüyər, igid öyünər.
At minənindir, qılınc qurşananın.
At altımda büdrəməsin.
At igidin yaraşığıdır.
Ərsiz arvad, yüyənsiz at.
İgid at belində tanınar.
Atsız igid yürüyə bilməz.
At muraddır.
Atsız igidin ümidi olmaz.
At bəslənir, qız istənir.
Ata arpa, igidə plov.
At minərsən Allahı,
Atdan enərsən  atı unutma.
At addımına görə deyil,
Adamına görə yürür.
Ata yəhər gərək, yəhərə də ər gərək.
Atın suçunu onun yəhərində anlamalı.
İgid igidə at bağışlar.
Türkün ayağı üzəngidə gərək.
Qatıra baban kim demişlər,
Dayım atdır demiş. 
Qıratın yanında duran ya huyundan, 

---