D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

143
Sarıvəllinin verdiyi məlumata görə Səməd Vurğun bu hissəni uşaq-
larından birinin “Fizika dəftəri”nin üzünə (1953-1954-cü ildə) yaz-
mışdır.Bu, müəllifin ilk qaralamaları olduğu ucun aydın yazılmışdır 
və bu səbəbdəndə asanlıqla oxunur. Ancaq elə misralar da var ki, şair 
onu həddindən artıq qaraladığı ucun oxumaq çətinlik yaradır.
Poema Azərbaycan dilində kitab şəklində çapdan çıxdıqdan son-
ra (1958), 1959-cu ildə rus şairlərindən Adalin Adalis və Vladimir 
Sergeyev onu rus dilinə tərcümə etmiş, “Literaturnı Azerbaydjan” 
jurnalının 4 və 5-ci nömrələrində çap etdirmişlər.
Poemanı çapa hazırlarkən redaktorlar əsərin başlanğıcını və so-
nunu, ayrı-ayrı hissələrdə verilmiş hadisələri, surətlərin bir-birlərinə 
münasibətlərini,  inkişafını,  lövhələri,  səhnələri,müəllifin  vaxtilə 
poemanın planı haqqında öz qardaşı Mehdixan Vəkilova və başqa 
yoldaşlara söylədiyi fikirlərini nəzərə alaraq, poemanın sujet xəttini 
müəyyən etməyə çalışmış və sonra əldə olan fəsilləri həmin sujet 
xəttinə müvafiq surətdə tərtib etmişlər.
Şair  poemanın  ayrı-ayrı  hissələrini  qəzet  və  jurnallarda  çap 
edərkən,  onların  əksəriyyətinə  heç  bir  sərlövhə  qoymamış,  onları 
“Komsomol poeması”ndan bir parça adı ilə çapa vermişdir.
 
Ədəbiyyat
1.Bəxtiyar Vahabzadə.  Səməd Vurğun “Komsomol poeması”, Bakı, 1984.
2.Mir Cəlal. Klassiklər və müasirlər, Bakı, 1973.
3.Osman Sarıvəlli “Komsomol poeması”və onun çapa hazırlanması haqqında 
bəzi qeydlər. Azərbaycan, 1958, sayı 10.
4.Sadıq Şükürov. “Komsomol poeması”nın yaranması,nəşri və tədqiqi barədə 
bəzi qeydlər. Azərbaycan, 1961, sayı 9.
5.Vaqif Vəliyev. “Komsomol poeması”.  Azərbaycan, 1960, sayı 12.
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---

144
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Günay Əliyeva,
ADPU-nun magistrı 
AZƏRBAYCAN MƏNZUM DRAM JANRININ 
İNKİŞAF TARİXİNDƏN
Azərbaycan ədəbiyyatında mənzum dramaturgiyanın banisi Hü-
seyn Cavid hesab olunur. Lakin bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır 
ki, mənzum dram janrının ilk rüşeymlərini, ilk izləri daha qədimlərə 
uzanır. XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrin-
dən biri olan Nizami Gəncəvinin poemalarına diqqət yetirsək görə-
rik ki, obrazlar arasındakı söhbətlər, mükalimələr təbiiliyi və canlılı-
ğı ilə mənzum dram janrını xatırladır. ”Xosrov və Şirin” əsərində ən 
qüvvətli və diqqətəlayiq səhnələrindən biri olan Xosrovla Fərhadın 
qarşılaşması səhnəsində iki qəhrəman arasındakı söhbət, dialoq bö-
yük təsir gücü ilə seçilir. Bunu aşağıda verilən nümünədə açıq-aydın 
görmək mümkündür:
Xosrov əvvəl sordu: “Hardansan, cavan?”
Fərhad cavab verdi: “Dost diyarından.”
Dedi: “O diyarda hansı sənət var?”
Dedi: “Qəmi alıb, canı satırlar.”
Dedi: “Canı satmaq heç ədəb deyil.”
Dedi: “Aşiqlərdə bu əcəb deyil” (2, 300).
“Leyli və Məcnun” əsərində isə ananın qızına verdiyi məsləhət-
lər,  öyüdlər  və  qızla  ana  arasındakı  bu  söhbətə  diqqət  yetirdikdə 
yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusiyyətləri görə bilərik.
N.Gəncəvinin digər poemalarında, eləcə də ondan sonrakı dövr-
də yaşayıb-yaratmış bir çox sənətkarların yaradıcılığında da mənzum 
dram  janrının  ilk  cücərtilərini  görmək  olar.  Lakin  fakt  faktlığında 
qalır. Azərbaycan ədəbiyyatında H.Cavid mənzum dramaturgiyanın 

---

145
banisi sayılsa da, ilk mənzum dramın müəllifi Cəlil Məmmədqulu-
zadədir. Əksər tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi o, ədəbi yaradıcılığa 
“Çay dəsgahı” (1889) adlı alleqorik mənzum əsəri ilə başlamışdır. 
Bu əsər haqqında, onun bədii məziyyətləri barədə demək olar ki, bü-
tün tədqiqatçılar bir-iki cümlə ilə kifayətlənmişlər. Yalnız Əli Sultan-
lının “ Azərbaycan dramaturgiyasının inkişaf tarixindən” əsərində və 
H.İsrafilovun “Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyası” tədqiqa-
tında  pyesdən  nisbətən  ətraflı  söz  açılmışdır.  Müəllif  yazır:  “Çay 
dəsgahı” dramı məclisdə oxunmaq üçün yazılmışdır. Əsər şeiriyyət 
baxımından zəifdir, çoxlu vəzn xətası vardır, dil cəhətdən əyalətçi-
lik və dialektizm təsiri güclüdür. Bir-iki ümumi cizgi ilə verilən öz 
vəziyyəti,ictimai  mövqeyi  barədə  az-çox  təsəvvür  yaradan  nökər 
Əli obrazından başqa yerdə qalanlar alleqorik obrazlardır. Lakin bu 
obrazlar şəxsləndirilmədiyindən əsil mənada alleqorik obrazlar sə-
viyyəsinə yüksələ bilməmişlər” (3, 93). Bununla yanaşı, H.İsrafilov 
pyesdə müəllifin hər bir əşyanı səciyyələndirə bilən ifadələr tapdı-
ğını, yaşayış vəziyyətləri ilə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən 
adamlar arasındakı ziddiyyət və konfiliktin aydın və inandırıcı əks 
olunduğunu qeyd edir.
H.İsrafilovun bu qeydlərini doğru sayır və ona haqq qazandırı-
rıq. Doğrudan da, “Çay dəsgahı” mənzum dramında bədiiyyat aşağı 
səviyyədədir, pyesdə poeziya hiss olunacaq dərəcədə zəifdir. Bu da 
təbiidir, çünki “Çay dəsgahı” C.Məmmədquluzadənin ilk qələm təc-
rübəsi idi və gənc müəllif həmin əsəri sağlığında çapa verməmişdir.
H.Cavid  “Ana”,  “Səyavuş”,  “Uçurum”,  “İblis”,  “Peyğəmbər”, 
“Knyaz”,  “Xəyyam”  mənzum  dramlarının  müəllifidir.  Cavidin  bu 
əsərlərində möhtəşəm ideyalar, geniş coğrafiya və tarix öz əksini ta-
pır. Türk ədəbiyyatında Hamidin dövründə (tənzimat ədəbiyyatında) 
zəif olan türkçülük və sistemli islam fəlsəfəsi, müasirləşmə şüuru 
Cavidin dövründə inkişaf etdiyinindən bu əsərlər möhkəm bir ideya 
xətti ətrafında birləşir. Ümumiyyətlə, cavidşünaslığın tarixi üç mər-
hələdən ibarətdir.Birinci mərhələ keçən əsrin 20-30-cu illərini əhatə 
Folklor, mifologiya, etnoqrafiya

---