D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya
Yüklə 2,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
- Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
272 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI Gəlinə, bax gəlinə, Xına yaxmış əlinə, Gəlinin incə beli, Düşmüş xoyrat əlinə. «Avesta»dan gəlmə «xoyrat» sözü böyüyüb boya başa çat- dığım Naxçıvanın Culfa bölgəsində demək olar ki, eyni mənada işlənilir. Amma dilçiliyə dair bir çox tədqiqat əsərlərində «xoy- rat» «qarışıq» salan, «özbaşına»lıq yaradan mənalarında geniş yayılmışdır. Dilşünas Nizami Xudiyev göstərir ki, müasir ədəbi dilimiz Orxon-Yenisey, «Avesta», «Kitabi-Dədə Qorqud» yazılı abidələri əsasında formalaşıb inkişaf etmişdir. Qədim türklərin mənşəyi haqqında Orxon-Yenisey abidələrində bir neçə əfsanələr əsasında məlumat verilir. Bu əfsanələrin əsası motivi budur ki, türklər öz mənşələrini dişi qurdlardan alıblar. Sonralar türklərin öz bayraqlarına qurdba- şı şəkli çəkməsi də heç şübhəsiz həmin mifoloji dünyagörüşün nəticəsidir. Türkdilli xalqlar arasında «türk» sözü haqqında uzun illər mübahisələr getmişdir. Orxon-Yenisey abidələrində, daha doğrusu, Ongin, Gül-Tigin, Bilgə xaqan və Tonyukuk abidələri yazanlar özlərini göy türk, Çin mənbələrində isə tu-kyu, tu-kyue, tukyuk, türküt adlandırırlar. Mahmud Kaşğaridən başlayaraq tədqiqatçılar türk sözünə müxtəlif mənalar vermişlər. Belə qənaətə gəlinmişdir ki, türk sözü qüvvət, güc, qüdrət, şücaət mənasını ifadə edir. Bu ad Or- xon-Yenisey abidələrinin yazıldığı dövrdə xanlıqlarda hakim rol oynayan türk qəbiləsinə verilmişdir. Ə.Rəcəbov, Y.Məmmədov doğru göstərir ki, qədim türk qəbilələri haqqında ən etibarlı və ən qədim məlumat Çin mənbələrindədir. Əfsanə, nağıl, rəvayətlər əsasında yazılmış Orxon-Yenisey 273 Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya abidəsində qədim türk xalqlarının həyatı, məişəti, məşğuliyyəti, milli mənəvi dəyərləri ilə yanaşı qəbilə və sülalə davası, hakimiyyət, işğalçılıq siyasəti, günahsız qanlar tökülməsi, ölüm səhnələri də öz əksini tapmışdır. «Avesta» və «Kitabi-Dədə Qor- qud» abidələrində də bu əlamətlər aydın görünür. M.Seyidovun bu abidələr barədə maraqlı araşdırmaları var- dır. O, göstərir ki: «Son vaxtlara qədər Azərbaycanın bir çox yerlərində ağac pirlər olmuşdur. Həmin pirlər əsasən uşaq doğum pirləri kimi məşhurdur. Buraya doğmayan qadınlar övlad arzusu ilə gələr, səcdəyə durarmışlar. Ağacın doğum piri olması, onun həm dünya ağacının atributu olmasına işarədir. Bizcə, ardıca və başqa ağaclara belə münasibət sitayiş əlamətidir. Bir çox axtarış- lar göstərir ki, ağaca sitayiş ulu türkdilli xalqlarda ən çox yayıl- mışdır. Bu məsələ ilə əlaqədar Ermitajdakı Altay qəbiləsinə aid edilən maddi-mədəniyyət nümunələri elmə xeyli material verir. Eradan əvvəl IV-III əsrlərə aid edilən həmin sənət nümunələri içərisində bir əl-üz dəsmalı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin şəkildə ilahinin əlində müqəddəs ağac təsvir olunmuş- dur. Dəsmal haqqında bəhs edən tanınmış rus tədqiqatçısı Qryaz- nova qeyd etmişdir ki, burada doğum və bərəkət ilahəsi və onun əlində ağac təsvir olunmuşdur. Dəsmaldakı təsvir sübut edir ki, qədim türklər, o cümlədən Altay türkləri ən qədim zamanlardan ağaca müqəddəs bir şey kimi baxmışlar» 1 . Deməli, türk xalqları ağaca doğum, uşaqların hamisi, ilahi bir varlıq kimi baxmışlar. Kökü minilliklərin dərinliklərinə gedən Umaya inamının izlərinə Orxon-Yenisey abidələrində rast gəlmək olar. Bu baxımdan Gül-Tigin abidəsinin şərq tərəfində 31-ci sı- rada yazılır: «Umay tək öğim katun kutunqa inim Gül-Tigin at bulu». 2 Yəni, tək anam xatunun bəxtinə kiçik qardaşım Gül-Tigin ad qazandı; Tonyuk abidəsinin qərb tərəfində 38-ci sırada: «Tenq- ri, Umay, İduk Yer-Sub başa berti erinc». 3 Yəni, Tanrı, umay və 274 DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI müqəddəs Yer-Su qəlbə bəxş etdilər. Xalqımızın inam və etiqadının, ovçuluq, əkinçilik, maldarlıq həyatı ilə bağlı olan bu milli-mənəvi abidələr xalq yaradıcılığının rəngarəng formalarında: xalçaçılıqda, rəssamlıqda, nəqqaşlıqda, memarlıqda, poeziyada, musiqidə və s. daha da inkişaf etdiril- mişdir. Orxon-Yenisey abidəsindəki daş rəsmlərində qədim peşə, sənət adlarına da rast gəlirik. Məsələn, xarrat, daşqaçı, dulusçu, təndirçi, dəyirmançı, halvaçı, keçəçi, çarıxçı, çörəkçi, papaqçı, başmaqçı, çütcü, dərzi və s. Azərbaycanın Eneolit dövründə dini ayin və ovsun mərasimləri də Orxon-Yenisey, «Avesta», «Kitabi-Dədə Qor- qud» abidələrində xüsusi yer tutur. 1994-cü ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan tarixi» kitabında yazılır: «Qarğalar təpəsində ki- çik çalada tapılmış və odun təsirindən qaralmış daş topasını tədqiqatçılar quraqlıq zamanı yağış «yağırmaq», onu «çağırmaq» mərasimi ilə bağlayırlar. Bu inanc da eynən Umay inancı kimi türk mifik təfəkkürü ilə bağlıdır. Rus türkoloqu Lev Qumilyovun məşhur olan «Qədim türklər» (Moskva, Yazıçı, 2002) kitabında çox qədim zaman- lardan türklərin «yada daşı» - yəni cadu daşı vasitəsilə quraqlıq olanda yağış yağdırmaq imkanı var. Türklərin yağış yağdırmaq gücünə malik olması barədə bir çox müəlliflərin, eləcə də VII əsrdə Suriya və X əsr fars mənbələrində çox sayda məlumatlar olduğunu qeyd edən Lev Qumilyov daha sonra göstərir ki, yalnız Firdovsi bu problemi izah etməyə çalışmış, onu kütləvi ötəri bir iğtişaş kimi şərh etmişdir. Qədim türklərin bu sənəti «yada», yəni cadu daşı adlandırdıqlarını diqqətə çatdıran müəllifin fikrinə görə ayrı-ayrı türk xalqlarında bu inam XX əsrin əvvəllərinə qədər da- vam etmişdir. Tarixçi Firuddin Əsədov «Ərəb tarixinə dair» (Bakı, Elm, 1993) əsərində yağış yağdırma üsulunu dini baxışlarla izah edir. O, Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|