D. I. Mendeleyev davriy qonuni

Metallmaslarning umumiy xossalari

M etallmaslar uchun xossalarining umumiyligidan ko‘ra birbiridan farqi ko‘proq xosdir. Shu sababli darsliklarda odatda metallmaslarning umum iy obzori berilmaydi. Lekin bu ularning xossalariga umumiy baho berib bo'lm aydi, degan gap emas.

Barcha metallmaslar uchun xos b o ig an xususiyatlarni aniqlash uchun aw alo ularning D .I.M endeleyev elem entlar davriy sistemasidagi joylashgan o ‘rniga e ’tibor berish va atomlarning tashqi energetik pog'onasidagi elektronlar sonini aniqlash lozim. M etallmaslar asosan kichik va katta davrlarning oxirida joylashadi, ular atomlarining tashqi elektronlar soni esa bosh gmppachalardagi barcha elementlar atomlarida boigani kabi gruppa raqamiga teng. M a’lumki, davrda elektronlar biriktirib olish xususiyati nodir gazga yaqinlashgan sari, gaippada esa — atomning radiusi kamaygan sari, boshqacha aytganda pastdan yuqoriga tom on ortib boradi.

Tashqi elektronlar pog‘onasini tugallash uchun metallmaslarning atom lari elektronlar biriktirib oladi va oksidlovchilar hisoblanadi. U lar orasida elektronlarni eng shiddatli biriktirib oladigan ftor atomidir. 0 ‘rta m aktabda o'rganiladigan boshqa metallmas elementlarda bu xususiyat ushbu tartibda kamayib boradi: O, Cl, N, S, С, P, H, Si. Bu elementlarni atomlarida elektronlar biriktirib olish xususiyatining kam ayib borishi ular nisbiy elektromanfiyliklari qiymatining kamayib borishiga mos keladi. Shuni ta ’kidlab o'tish kerakki, bu qatorda ftordan keyin xlor em as, balki kislorod atom i turadi. T ipik m etallm aslar metallar bilan o ‘zaro ta’sirlashib, ion bogianishli birikm alar hosil q ila d i, m asalan n a triy x lo rid N aC l, kalsiy oksid C aO , kaliy sulfid K2S. Muayyan sharoitlarda m e ta llm a s la r b ir- b iri b ila n reaksiyaga kirishib, kovalent bog‘- lanishli — qutbli va qutbsiz kovalent bogianishli birikmalar hosil qiladi.

Qutbli kovalent bogianishli birikmalarga suv H 20 , vodorod xlorid HC1, ammiak N H 3, qutbsizlariga uglerod (IV) oksid CO ,, metan C H 4, benzol C6H 6 misol boiadi.

M etallm aslar vodorod bilan uchuvchan birikm alar hosil qiladi, masalan vodorod ftorid H F, vodorod sulfid H 2S, ammiak N H 3, m etan C H 4. G alogenlar, oltingugurt, selen va tellurning vodorodli birikmalari suvda eriganida formulalari shu vodorodli birikmalarniki kabi b o ig an kislotalar hosil qiladi: H F, HC1, HBr, H I, H 2S, H 2Se, H 2Te

Ammiak suvda eritilganda ammiakli suv hosil bo iad i, odatda u N H 4OH formula bilan ifodalanadi va ammoniy gidroksid deyiladi. Bu modda N H 3 • H 20 formula bilan ham belgilanadi va ammiak gidrati deyiladi.

M etallmaslar kislorod bilan kislotali oksidlar hosil qiladi. U lar b a ’zi oksidlarda gruppa raqam iga teng m aksim al oksidlanish darajasini namoyon qiladi (masalan: S 0 3, N 20 5), boshqalarida esa ancha past oksidlanish darajasini namoyon qiladi (masalan: S 0 2,N 20 3). Kislotali oksidlarga kislotalar muvofiq keladi; bitta metallmasning kislorodli ikkita kislotasi orasida metallmas yuqori oksidlanish darajasini namoyon qiladigan kislotasi kuchliroq boiadi. M asalan, nitrat kislota H N 0 3 nitrit kislota H N 0 2 dan kuchli, sulfat kislota H 2S 0 4 esa sulfit kislota H 2S 0 3 dan kuchliroq. Kislotaning kuchi uning vodorod ionlari H + (aniqrogi H 30 +) hosil qilish xususiyati bilan aniqlanishini eslatib o ‘tamiz.

N orm al sharoitda m etallm aslardan vodorod, ftor, xlor, kislorod, azot va nodir gazlar — bular gazlar, brom — suyuqlik, qolganlari — qattiq moddalardir.

Nodir gazlar kimyosi haqida alohida to ‘xtalib o‘tish kerak. Ular atomlarining tashqi pog'onasida 8 tadan (geliyda 2 ta) elektron boiadi. Ilgari bunday atom lar elektronlarini bermaydi, biriktirib ham olmaydi, um um iy elektronlar jufti ham hosil qilmaydi, deb hisoblanar edi. Lekin 1962- yildan nodir gazning birinchi kimyoviy birikmasi — ksenon tetraftorid XeF4 olindi, shundan keyin nodir gazlar kimyosi jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Ayniqsa ksenon kimyosi m aium otlarga boy, ksenon birikmalari xossalari jihatdan yodning tegishli birikmalariga o'xshaydi.

Odatdagi temperaturada bularning hammasi — oq rangli qattiq moddalar. Kimyoviy jihatdan eng aktivi ksenon geksaftorid XeF6. U qumtuproq bilan oson reaksiyaga kirishadi.

                                                                                2XeF,+SiO=2XeOF,+SiF, 6 2 4 4

Bunda hosil boiadigan ksenon oksitetraftorid XeOF4 odatdagi temperaturada — uchuvchan rangsiz suyuqlik.

Shu bilan birga nodir gazlarning ion bogianishli kimyoviy birikmalari ham maium. Nodir gazlarning atomlaridan elektronlarni tortib olish uchun platina geksaftorid PtF6 dan — ftorga nisbatan ham kuchli oksidlovchi boigan to‘q qizil rangli gazlardan foydalanib, nodir gazlarning ion bogianishli birikmalarini olishga muvaffaq boiindi. Ksenonning platina geksaftorid bilan reaksiyasining tenglamasini shunday ifodalash mumkin:

                                                                                      Xe+PtF6=Xe-[PtF6]+

Hosil boigan ksenon geksaftorplatinat — ionli kristall panjarali, to‘q sariq rangli qattiq modda.

Quyida m etallmaslar kiradigan bosh gruppachalardagi elementlar xossalarining um um iy tavsifi ko‘rib chiqiladi. Bular — galogenlar, kislorod, azot, uglerod gruppachasidir. Faqat vodorod alohida ko‘rib chiqiladi.

Kimyoviy bog’lanish turlari.