D ü Ş Ü n c e d ü n ya s I n da
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
224 D Ü Ş Ü N C E D Ü N Y A S I N D A T Ü R K İ Z sayesinde Türk topluluklarının tarihi ve kültürel mirasının araştırılması, tespit edilmesi ve gelecek nesillere aktarılması, yeni ve yaygınlaştırışmış bir eğitim hayatının tesis edilmesi hedefleniyordu. Medrese eğitiminin içine beşeri bilimleri sokmak, konuşma dilini yazı diline yaklaştırmak ve özellikle edebi eserleri halkın anlayabileceği şekilde oluşturmak, bu yolla halkın bilim ve kültür seviyesini yükseltmek Ceditçilerin temel hedeflerindendi. İlk olarak Gaspıralı İsmail Bey 1884 yılında Kırım Bahçesaray’da bir mektep açtı ve burada nasıl bir eğitim yapmak istediğini bizzat eğitimcilere gösterdi. Daha sonra eğitimcilerden gittikleri yerlerde bu okulların sayısını arttırmalarını istedi. Bunun yanında Usul-i Cedit okullarının yayın organı durumunda olan ve Gaspıralı Bey’in gayretleriyle çıkartılan Tercüman gazetesi de kısa süre içinde Türkistan’ın dört bir yanına ulaştırılmıştır. O günün şartlarında Tercüman gazetesinin Türk dünyası üzerindeki etkisi herhâlde bugün dünyadaki en etkili yayın organının etkisinden daha az değildir. Tatar Türkleri arasında başlayan bu çalışma, Usul-i Cedit okulları ve “Dilde, Fikirde, İşte Birlik” ülküsüyle yayın yapan Tercüman gazetesi aracılığıyla kısa sürede bütün Türkistan’a yayılmış ve nihayetinde bir “Aydınlanma Hareketi” niteliği kazanmıştır. Öncelikli olarak İdil-Ural bölgesinde, daha sonra Azerbaycan, Kazakistan ve Özbekistan’da sayıları hızla artarak 1918 yılı sonuna kadar Türkistan’da toplam 328 Usul-i Cedit okulunun açıldığı bilinmektedir (Özkan 2007: 117). Usul-i Cedit okullarının Kırgızistan’daki ilk şubeleri 1901- 1902 yıllarında Tokmok, Bişkek ve daha sonra da Oş şehrinde açılmıştır. Türkistan’ın birçok bölgesinde açılan bu okullardaki eğitim sistemini benimseyip yaymaya çalışanlara Ceditçi deniliyordu. Eğitim sisteminde yenilik getirmeye çalışan bu kitle, zamanla toplumun diğer meseleleriyle de ilgilenmeye başladı. Geleneksel işleyen bütün kurumları ve geleneksel bakış açılarını eleştiren bu kitle daha sonra Türkistan’ın her yerinde bir aydın topluluğu doğurmuştur. Bu yenilikçi zihniyetin çalışmalarından ve Usul-i Cedit okullarının faaliyetlerinden rahatsız olan Ruslar, kısa süre sonra bu okullarda eğitim veren öğretmenleri takibe aldı. Daha sonra da buralarda okutulan kitaplara yasaklamalar getirdi. Ruslar bununla da yetinmeyip 1908- 1911 yılları arasında Türkistan’daki Usul-i Cedit okullarının açılmasına sınırlamalar getirmiş, 1912 yılından sonra da bu okullardaki eğitim metoduna ve müfredatına karışmaya başlamıştır (Saray 1996: 122). Tatar Türklerinden başka Kazak, Azerbaycan ve Özbek Türkleri arasında hızla kabul gören bu hareket, Kazak Türkleriyle birlikte özellikle de Alaş Partisi faaliyetleri etrafında Kırgızlar tarafından da benimsenmiştir ve bazı Kırgız aydınların çalışmaları üzerinden önemli sonuçlar vermiştir. Bu çalışmaların belki de en dikkat çekenleri; dil, edebiyat, neşriyat ve alfabe ile ilişkili olanlarıdır. Tatar aydınları arasında Türkçenin telaffu-zundaki seslerin yazı dilinde daha uygun karşılıklar bulması hususunda Arap alfabesi üzerinde bazı çalışmalar yapılmıştı. Daha sonraları Türkistan’daki diğer Türk toplulukları arasında da bu 225 S İ Y A S E T V E K Ü L T Ü R D E R G İ S İ konuyla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların, özellikle 1924- 1925’li yıllardan sonra Latin alfabesine geçiş yönünde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu yıllarda, alfabe meselesi üzerindeki çalışmalarda Kırgız Türkleri arasında öne çıkan isimlerden biri Kasım Tınıstanov’dur. Kırgız eğitim sistemi içinde önemli çalışmalara imza atan Tınıstanov, 1925 yılının Haziran ayında toplanan Kırgızistan Muallimlerinin Birinci Kongresi’nde, Kırgız dilinin yazısı ve Arap alfabesinin kaldırılıp Latin alfabesine geçiş ile ilgili bir bildiri sunmuş, onun sunduğu bildiri kongre kararları arasında şu şekilde karara bağlanmıştır: “Şimdiki zaman medeniyet zamanıdır. Çabucak medeni olmak için, her bir işin kolayını yapmak gerekir, Medeniyetin esası edebiyat ve matbuattır. Şu an kullandığımız Arap alfabesi medeniyet yolunda bir engeldir. Bu sebepten, Muallimlerin Oblastlık Birinci Kongresi, Kırgızların kullanıyor oldukları Arap alfabesinin yerine, medeniyet yolunda büyük kolaylık getirecek olan Latin alfabesine geçmeyi bir zaruret olarak görmektedir. Latin alfabesi, gazete sayfalarında basılarak, bu alfabe ile halkı tanıştırma işine şimdiden başlanılsın. Gazete sayfalarına Latin alfabesi ile kısa kısa haberler, şiirler yazılsın”. Bununla birlikte Kasım Tınıstanov’un hazırladığı 24 harften ve bir kesme işaretinden oluşan Kırgız alfabesi Erkin Too gazetesinin 29 Haziran 1925’teki sayısında ilan edilmiştir (Ceritoğlu 2000: 2-3). Tınıstanov’un konuyla ilgili bildirisinin kongre kararları arasında yer alması Kırgız aydınlarının konuya yaklaşımlarını anlamak bakımından dikkat çekicidir. 1926 yılında Bakü’de toplanan Türkoloji Kongresi’ne de katılan Tınıstanov, kendisinin hazırladığı Latin alfabesiyle ilişkili çalışmasını burada bir bildiri olarak sunar. Bildiride, Sovyetler Birliği’ndeki Türk halklarının birbirlerinin edebiyatını okumaları, birbirlerinin medeniyetinden faydalanmaları gerektiğini ifade eden Tınıstanov, bu doğrultuda Türk halklarının dillerinin de birbirine yakınlaşmasının zorunlu olduğunu, bunu gerçekleştirmek için de Latin alfabesinin harflerinin bütün Türk boylarında aynı olmasının gerekli olduğunu savunmuştur (Öner 2008: 344). Türkistan’daki en eski kültür merkezleri Semerkand, Buhara ve daha sonraları Taşkent Özbekistan coğrafyası içinde yer alıyordu. Özellikle Fergana bölgesinde Özbeklerle bir arada yaşayan Kırgızlar kültürel faaliyetlerini bu kültür merkezlerinde yürütüyordu. Kuzeyde yaşayan Kırgızlar için de özellikle 19. yüzyılın sonu itibariyle merkez, daha çok Kazakistan idi. Bu sebeple diğerlerine nazaran yerleşik düzene de daha geç ayak uyduran Kırgızların kendi coğrafyalarında kültür merkezlerini oluşturmaları gecikmiştir. Ceditçilik cereyanı etrafında oluşmaya başlayan aydınlanma hareketi ve faaliyetleri de ilk önce Özbekistan’daki bu kültür merkezlerinde başlamıştır. İsmail Gaspıralı’nın Tercüman gazete- si ile başlattığı aydınlanma neşriyatçılığı ilk ola-rak Özbekistan’da “Buhara- yı Şerif”, “Turan”, “Semer-kand”, “Sada-yı Fergana”, “Sada-yı Türkistan” gibi dergilerde destek bulmuş ve yaygınlaşmıştır (Özkan 2007: 117). Diğer taraftan daha çok Ruslar’ın bölgedeki faaliyetlerini destekleyici siyasi propaganda aracı olarak Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|