95
olunub. Bankın kassasında olan pulun bir hissəsi başqa banklara
satıla bilər və bilavasitə əhaliyə ödənilə bilər (əmanətlərin faizi,
təqaüdlərin ödənilməsi, yardım və dividentlər və s. ). Bütün
müəssisə, təşkilat, fərdi sahibkarların kassasından əhaliyə nağd
pul ödənilir, bu da banklarda məqsədyönlü təyin olmuş pullardan
ibarətdir. Müəssisə və təşkilatlar arasında hesablaşmaq üçün cüzi
məbləğdə nağd puldan istifadə olunur.
Nağd pul hərəkətinin növbəti mərhələsi əhali tərəfindən mal
alınmasına xərclənmə (istifadə edilmə), ödənişlərin dövlət,
hüquqi, fiziki şəxslərə verilməsidir.
Pul hissəsinin xərclənməsi (əhalinin əmanətləri) təşkil
olunmuş və təşkil olunmamış formalarda qeyd etmək olar.
Əhalidən nağd pullar yenidən müəssisə, təşkilatların kassalarına
daxil ola bilər, amma bu təşkilat və müəssisələr bu pullardan
bankdan kənar hesablamalar üçün istifadə edə bilməzlər, əksinə
pullar hesablara daxil edilməlidir. Beləliklə, bank kassalarından
öz hərəkətlərinə başlamış nağd pullar bütün tədavül kanallarını
keçərək yeni tədavülə başlamaq
üçün geriyə, banklara qayıdırlar.
Nağd pulların tədavülünün (hərəkət) təqribi sxemi belədir:
Şəkil. 1 Nağd pulların tədavülü
97
Eyni pul nişanları bütün mərhələdə bir vaxtda dövr edə
bilərl. Nağd pulların dövr etməsi fasiləsiz davam edir, onun
mərkəzində isə banklar durur. Nağd pulların bu dövrdə mövqeyi
çox (fövqalədə) lazımdır. Bu nağd pulların banklarda
toplanmasına (yığılmasına) şərait yaradır, bu isə pul dövriyyəsini
sürətləndirir, pul dövriyyə məsrəflərini azaldır, tədricən pulsuz
sferaya keçid yaradır (qarşılıqsız puldaşıma) və nağd pulların
xərclənməsinə nəzarət yaranır. Müəssiəsənin kassalarında nağd
pulların ləngiməsinin qarşısını almaq üçün banklar onlar üçün
məbləğ həddini təyin edir, həmin pullar kassada günün axırına
qala bilər. Bir də onların banklara təhvil verilməsi üçün sərt vaxt
qoyulur. Bundan əlavə, daxil olan pul mədaxilindən (gəlirindən)
müəssisə üçün xərclərin yerindəcə həcmi təyin olunur.
Pul dövriyyəsinin (tədavülünün) təşkili prossesində çox vacib
iqtisadi məsələlər (məqsədlər) öz həllini tapır, belə ki:
● Nağd pul tədavülünün (dövriyyəsinin) həcmini, onun qu-
ruluşunu təyin etmək və toplanan ənənələrin öy-
rənilməsi;
● Pul axınının istiqamətləndirilməsi
və tənzimlənməsi;
● Ölkənin ərazisində pul
kütləsinin yerləşdirilməsi;
● Tədavüldə nağd formada olan pul kütləsinin, pul aqre-
qatlarının
həcmini təyin etmək;
● İnkassasiya mədaxilinin, banklar tərəfindən nağd pulların
cəlb olunma metodları səviyyəsini təyin etmək
(qurmaq);
● Müəyyən olunmuş dövr üzrə emissiya hesablarının
nəticəsini təhlil etmək.
Banklar nağd pula olan tələbatı təyin etmək üçün onların
kassalarına gözlənilən mədaxilin, mümkün ola bilən nağd pul
ödənişlərinin proqnozunu tərtib edirlər. Kassa tədavülünün proqnozu
aşağıdakı məlumatlar əsasında qurulur:
1. xidmət olunacaq müəssisələr haqqında məlumatın
alınması;
2. sahibkarlar üzrə mədaxil mənbələri;