Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
91 inkiĢafın ilk mərhələlərində onu əhatə edən yaĢlıların düzgün olmayan, naqis nitqi bu prosesə mənfi təsir göstərəcək, böyüklərin nitqini yamsılayan uĢaqda da həmin qüsurlar özünü göstərəcəkdir. Buna görə də uĢağın ətrafında olan yaĢlıların nitqi düzgün, dəqiq, rəvan və tələsiməyən olmalıdır. YaĢlıların düzgün nitqi uĢaqda da rəvan, səlis nitqin yaranmasına səbəb olacaqdır. Kəkələmə yuxarıda göstərilən kimi yamsımalam nəticəsində də yarana bilər. Kəkələyən yaĢlılar, yeniyetmələr və həmyaĢıdları ilə ünsiyyətə girən uĢaq sonra öz danıĢığında həmin qüsurlara imkan açır. Buna görə də körpəni belə əlaqələrdən qorumaq lazımdır. Məlumdur ki, nitqin normal inkiĢafı üçün sağlam sinir sisteminin fəaliyyət göstərməsi çox vacibdir. Məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarda sinir sistemi hələ çox zəif, böyük yükləməyə tab gətirməyən, inkiĢaf mərhələsində olur. Buna görə də uĢağın dünyaya gəldiyi ilk günlərdən onu mənfi amillərin təsirindən qorumaq, onu psixi və fiziki, zədələnmələrdən, qəzəb və sevincin çılğın hallarından, əsəbi, narahat uĢaqların arasında olmaqdan qorumaq lazımdır. uĢaqların nitqinə mənfi təsir göstərən amillərdən biri də ailədə pis Ģəraitin olmasıdır. YaĢlılar arasında dava- dalaĢ və konfliktlərin olması, tez-tez uĢağın döyülməsi, onlar tərəfindən hədsiz cəzalandırılması, qorxudulması və s. kəkələmənin yaramasına səbəb olur. UĢağın nitqini həddən artıq yükləmək, onun yaĢ imkanlarına uyğun gəlməyən, vaxtından əvvəl inkiĢafına çalıĢmaq olmaz. Yadda saxlamaq lazımdır ki, kiçik məktəbəqədər yaĢ dövründə uĢağın imkanları məhduddur: onda hələ tələffüz kifayət qədər inkiĢaf etməmiĢ, lüğət ehtiyatı çox kasad, dilin qrammatik vasitələri kifayət qədər mənimsənilməmiĢ olur. Bəzən böyüklər körpələri həcmcə çox böyük və tələffüzcə çətin mənasını anlamadıqları mətn və Ģerləri əzbər öyrətməyə vadar edirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, uĢaqda danıĢıq səslərinin düzgün tələffüzü yalnız dörd yaĢından sonra, onda artikulyasiya aparatı inkiĢaf və möhkəmləndikdən sonra baĢlayır. Bu müddətə qədər isə uĢağı çətin söz və ifadələri, mənasına və səslənməsinə görə çətin nitq materialını öyrənməyə məcbur etmək olmaz. Əks halda nitq aparatının kifayət qədər inkiĢaf etməməsi ilə həddindən artıq nitq yükü arasında uyğunsuzluq meydana çıxır. Bundan əlavə bütün bunlar uĢağın kövrək sinir sistemi yükləndirilib, onun nitq imkanlarını zəiflədir, nitq mexanizmlərini yorur və çox vaxt kəkələnmənin yaranmasına gətirib çıxarır. 92 Göstərdiklərimizdən əlavə, bəzən yaĢlıların uĢağın nitqinə loqopedsizliyi, onunla çox az ünsiyyətə girməsi də nitqin düzgün olmayan inkiĢafına səbəb olur. Öz uĢaqlarına nağıl danıĢmayan, Ģer oxumayan, onlara danıĢmağa sövq etməyən valideynlər bilməlidirlər ki, bu onların uĢağına mənfi təsir göstərir. Çünki bu zaman uĢağın idrakı bacarığı nitq imkanlarını üstələdiyindən onlar öz fikirlərini ifadə etmək üçün kifayət qələr söz tapa bilmir, qrammatik cəhətdən əlaqəli, düzgün tərtib edilmiĢ nitq formalarından istifadə edə bilmirlər. Bunun nəticəsi kimi, uĢağın danıĢığında uzun fasilələr (lazımi söz və ifadəni tapmaq üçün) dayanmalar müĢahidə olunur, sonralar bu vəziyyətin kəkələməni törədə biləcəyi ehtimalı vardır. Kəkələmənin profilaktikasından danıĢarkən bunu da qeyd etmək lazımdır ki, uĢaqları güclü təəssüratlardan da qorumaq lazımdır. məktəbəqədər yaĢlı uĢaqlarda güclü təəssürat onlarda emosional gərginlik yaradır. Çox təəssüf olsun ki, valideyn, nənə və babaların bəziləri körpə uĢaqları kino, teatr və sirkə aparır, uzun müddət televizora baxmağa icazə verirlər. Sözarası demək lazımdır ki, məktəbəqədər yaĢlı uĢağın kino-teatra getməsi heç məsləhət görülmür. Birinci ona görə ki, bu yaĢ üçün xüsusi kino-filmlər demək olar ki, heç yoxdur. Ġkincisi saatyarımlıq seans uĢaq üçün çox yorucudur. Kino-teatr, sirk və tamaĢalara baxandan sonra uĢaq özünü sual verməkdən, danıĢmaqdan güclə saxlayır, uzun müddət gördüklərinin təsiri altında qalırlar. Onda danıĢıq zamanı tələsiklik, dili dolaĢma və fasilələr özünü göstərməyə baĢlaya, nəticədə kəkələmənin yaranması üçün zəmin hazırlanır. Yuxarıda deyilənlərdən belə çıxmalıdır ki, uĢağa tamaĢalara, sirkə baxmaq qadağan edilməlidir. Lakin bu elə ehtiyatla edilməlidir ki, uĢağın psixikasına, onun sinir sisteminə mənfi təsir göstərməsin. Bəzən uĢaqlarda kəkələmə qorxu hissinin nəticəsində yaranır. Lakin yaĢlılar uĢaqlardakı narahatlığın, təlaĢın səbəblərini öyrənə bilmir və ya gizli keçirilən bu hissələri vaxtında görə bilmirlər. UĢağa kömək etmək üçün qaranlıqdan qorxması, otaqda tək qalmaq istəməməsi diqqətdən kənar qalmamalıdır. Qorxunun yaranma səbəblərini araĢdırdıqdan sonra onu aradan qaldırmağa çalıĢmaq lazımdır. Məsələn, uĢağa axĢamlar qorxulu nağıllar, hekayələr danıĢmaq, o, yatmayana qədər iĢığı söndürməmək və s. Ona baĢa salmaq lazımdır ki, qorxulu, sirli görünən əĢyalar həqiqətdə qorxulu deyillər. Valideynlər ehtiyat və qayğı ilə uĢağın qorxu hissindən azad etməyə çalıĢmalıdırlar. Əgər uĢaq otağa tək girməkdən qorxursa, valideyn onunla birgə otağa girməli, künc-bucağı, mebelin arxası, çarpayının altına baxılmalıdır. 93 Əgər uĢaq it və ya piĢikdən qorxursa yaĢlı adamlar onunla birliklə heyvana yaxınlaĢmalı, onları əldən yemləməli və s. etməlidirlər. Kəkələmənin qarĢıçını almaq məqsədi ilə solaxay uĢaqlara da xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bəzən solaxay uĢaqları zorla sağ əllə iĢləməyə məcbur etdikdə onlarda kəkələməyə meyl yaranır. Əgər solaxay uĢaqda kəkələməyə meyl varsa, əsəbi gərginlik, sürətli nitq, nitq anında səslərin yersiz təkrarı, nəfəsalmadan danıĢmaq əlamətləri özünü göstərirsə onu təzədən öyrətmək mümkün deyildir. Əgər uĢaqda nitq düzgün inkiĢaf edirsə və onda sinir sisteminin zəifliyi müĢahidə edilmirsə uĢaqların təlimə cəlb edilməsi çox erkən baĢlanmalıdır. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|