Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

 
 
112 
Normallaşdırılan  işlərin  icrası  üçün  fəhlə  kadrlara 
tələbat (F
5
) aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır: 
 
                    F
s
 = 
 
Burada, N – bir məmulatın istehsalına vaxt norması; 
            İ
p
 – istehsal proqramı üzrə məmulatların sayı; 
            B
1
 –bir fəhlənin faydalı iş vaxtı fondudur. 
Göstərilən  üsullarının  səmərəli  istifadəsi  üçün  ilk 
əvvəl  fəhlələrin  planlaşdırmada  istifadə  olunan  əsas  əm-
sallardan  biri  məhsulu  (istehsal  proqramının)  əmək  tutu-
mudur. 
Məhsulun  əməktutumu  –  qeyd  etdiyimiz  kimi,  məh-
sul vahidi istehsalına, yaxud müəyyən texnoloji əməliyya-
tın  yerinə  yetirilməsinə  (norma  –  saatla,  ya  da  adam  – 
saatla) sərf olunan iş vaxtının göstəricisidir.  
Planlaşdırma  zamanı  əmək  tutumunun  3  növünü 
fərqləndirirlər:  normativ,  plan  və  faktiki.  Normativ  əmək-
tutumu–müəyyən  məmulatın  istehsalı  üçün  texnoloji 
prosesin bütün əməliyyatları üzrə mövcud texniki əsaslan-
dırılmış  vaxt  normalarının  məcmusudur.  Plan  əməktutu-
mu–məhsul vahidinin istehsalı üçün planlaşdırılan iş vaxtı 
məsrəflərini  özündə  əks  etdirilir.  Faktiki  əməktutumu  isə 
müəyyən  dövr  ərzində  məhsul  vahidinin  hazırlanması 
üçün həqiqi iş vaxtı məsrəflərini ifadə edir.  
Bundan başqa texnoloji, istehsal və tam əməmktutu-
mu da fərqləndirilir. Texnoloji əməktutumu – əsas işə görə 
fəhlələrin əmək məsrəflərinin və əsas vaxta görə fəhlələrin 
əmək  məsrəflərinin  məbləği  kimi  təyin  edilir;  istehsal 
əməktutumu – texnoloji əməktututumu ilə istehsala xidmə-
tin əməmktutumu məbləğindən ibarət olub, bunun əsas və 
  

N
•İ
p 
B
1
 

---

 
 
113 
köməkçi  fəhlələrin  əmək  məsrəflərini  əhatə  edir;  məhsu-
lun tam əməktutumu isə müəssisənin sənaye istehsal heyəti 
işçilərinin bütün kateqoriyalarının ümumi canlı əmək məs-
rəflərinin  məcmusunu  əks  etdirir.  Əməktutumu  göstəri-
ciləri  hesablanarkən  əsas  olaraq  texnoloji  əməktutumu 
götürülürki,  bu  da  əməliyyat,  hissə,  qovşaq,  məmulat  və 
məhsul  vahidi  üçün  vaxt  normalarına  görə  hesablanır,  is-
tehsal və tam əməktutumları isə iriləşdirilmiş qaydada mü-
vafiq  işçi  qrupları  arasında  münasibəti  xarakterizə  edən 
əmsalların köməyi ilə müəyyənləşdirilir. 
Vaxt norması – məhsul vahidi istehsalına sərf olunan 
iş  vaxtının  elmi  əsaslandırılmış  həcmidir;  adam–saatla 
(dəqiqə ilə, günlə) müəyyən edilir. Vaxt norması müəyyən 
iqlim  və  təşkilati-iqtisadi  şəraitdə  işləyən  bir  və  ya  bir 
neçə  icraçının  əmək  sərfini  müəyyən  edir.  Vaxt  norması 
hasilat  normasını  təyin  etmək  və  məhsul  vahidinin  əmək 
tutumunu hesablamaq üçün əsas təşkil edir. Vaxt norması 
mühəndis  hesablamaları  və  xronometraj  ölçüləri  əsasında 
müəyyən edilir. Onun tərkibinə iş vaxtının normalaşdırılan 
ünsürləri:  hazırlıq  tamamlama  vaxtı  (t
h.t
);  operativ  vaxt 
(t
op
);  köməkçi  vaxt  (t
köm
);  iş  yerinə  xidmət  vaxtı  (t
xid
)  və 
fasilə vaxtı (tfas) daxildir: 
   t
vax
 = t
h.t
 + t
op
 + t
köm 
+t
xid 
+ t
fas
 
Operativ, xidmət və fasilə vaxtlarının məcmusu ədə-
di vaxtı təşkil edir. 
Müəssisədə fəhlələrin planlaşdırılmasında xüsusi yeri 
onların faydalı iş vaxtı təşkil edir. 
Bir  fəhlənin  plan  ilindəki  faydalı  iş  vaxtı  fondu–
həmin işçinin təqvim iş vaxtı fondunun plan üzrə işə çıxıl-
mayan günlərin sayı (məsələn, istirahət, bayram, məzuniy-
yət  və  s.  günlər)  və  iş  günlərinin  ixtisar  olunmuş  saatları 

---

 
 
114 
qədər  az  olur.  Fəhlənin  plan  ilindəki  faydalı  iş  vaxtı  fon-
dunu (t
fay
) hesablamaq üçün təqvim iş günlərinin sayından 
(K
təq
)  bayram  və  istirahət  günlərin  (K
ist
),  həmçinin  müdi-
riyyətin  icazəsi  ilə  işə  çıxılmayan  günlərin  sayını  (K
çıx
) 
çıxıb,  alınan  kəmiyyəti  iş  növbəsinin  uzunluğuna  (t
növ
) 
vurmaq lazımdır, yəni:  
   T
fay
 = (K
təq
 – K
ist
 - K
çıx
) • t
növ
 
Əsas  fəhlələrin  sayını  istehsal  proqramının  əmək 
tutumuna görə, yalnız elə işlər və əməliyyatlar üzrə müəy-
yən etmək olar ki, burada məhsul vahidinin və yaxud işin 
yerinə  yetirilməsi  üçün  vaxt  məsrəfi  normasını  təyin  et-
mək  mümkündür.  Digər  hallarda  əsas  fəhlələrin  sayını 
müəyyən edilməsi üçün xidmət normasından, ya da hasilat 
normasından  istifadə  edilir.  Əsas  işəmuzdçu  fəhlələrin 
əməktutumuna görə müəyyən edilməsi üçün istehsal proq-
ramının plan əməktutumunu il ərzində hər orta siyahı fəh-
ləsinin faydalı (nominal) iş vaxtı fondu ilə normanın yeri-
nə  yetirilməsini  nəzərə  alan  əmsalın  hasilinə  bölmək  la-
zımdır. 
Köməkçi  fəhlələr  üç  qrupa  ayrılırlar:  a)  əsas  sex  və 
istehsal  sahələrində  normalaşdırılan  köməkçi  işlərlə  məş-
ğul olan fəhlələr; b) yenə həmin sex və istehsal sahələrin-
də normalaşdırılmayan köməkçi işlərlə məşğul olan fəhlə-
lər; c) köməkçi və xidmətedici sex və təsərrüfatlarda çalı-
şan  köməkçi  fəhlələr.  Normalaşdırılan  işlərdə  çalışan  kö-
məkçi fəhlələrin sayının hesablanma  metodikası  əsas fəh-
lələrin  sayının  hesablama  metodikası  aşağıdakı  kimidir. 
Fərq yalnız ondan ibarətdir ki, burada istehsal proqramının 
əməktutumu  əvəzinə  köməkçi  işlərin  əmək  tutumu  əsas 
götürülür.  Normalaşdırılmayan  işlərdə  çalışan  köməkçi 

---