Dərs vəsaiti Bakı Qida Sənayesi Kollecinin Metodiki

QIRĞIZISTAN RESPUBLİKASI 
 
Paytaxtı – Bişkek 
Rəsmi dilləri – qırğızca, rusca 
Dini – islam dini 
Pul vahidi – som (KGS) 
 
Qırğızıstan Respublikası - Mərkəzi Asiyada yerləşir. Qır-
ğızıstanın dənizə çıxışı yoxdur və ərazisinin əksər hissəsi dağ-
larla əhatə olunmuşdur. Şimalda Qazaxıstan, qərb və cənub-
qərbdə Tacikistan, şərqdə isə Çin Xalq Respublikası ilə həm-
sərhəddir. Tanrı dağları ölkənin 80%-ni əhatə etdiyi üçün ölkə-
ni bəzən “Mərkəzi Asiyanın İsveçrəsi” adlandırırlar. Tanrı dağ-
larının şimal-qərbində yerləşən və ölkənin ən böyük gölü olan 
İsıkgöl gölü Titikakadan sonra dünyanın ən hündür dağ gölüdür. 
Qırğızıstan ərazisi subtropik və mülayim iqlim qurşağında 
yerləşir. Torpaq və bitki örtüyü yüksəkliyə görə və yamacların 
səmtindən asılı olaraq kəskin dəyişir. Dağətəyi qapalı çökəklik-
lərdə və dağların qərb yamaclarında, əsasən, boz və boz-qonur 
torpaqlar, səhra və yarımsəhra bitkiləri inkişaf etmişdir. Çox 
yağıntı olan yüksəkliklərdə küknar, qoz meşələri, Türküstan, 
Alatau, Talas dağlarında meşə-kolları yayılmışdır. Yüksək dağ 
vadilərində hündürlükdən asılı olaraq dağ-çöl, dağ-çəmən, dağ-
tundura bitkiləri geniş yer tutur və heyvandarlığın inkişafında 
böyük rol oynayır. Bütün bu sadalanan iqlim xüsusiyyətləri qır-
ğız xalqının həyat tərzinə, məişətinə, mədəniyyətinə öz təsirini 
göstərmişdir. Ölkə aqrar-sənaye ölkəsidir. Aqrar-sənaye komp-
leksi Qırğızıstan üçün həmişə önəmli olmuşdur. Əkin sahələri 
cəmi 1.4 milyon hektardır. Buna baxmayaraq, Qırğızıstanda il-
də on minlərlə ton pambıq, taxıl, tütün, üzüm, kartof, tərəvəz 
yığılır. Qırğızıstan taxıla olan tələbatını ödəyir. Çu və Fərqanə 
vadilərində bağçılıq və üzümçülük inkişaf etmişdir. 
Qırğızıstanda kənd təsərrüfatı heyvandarlığa əsaslanır. Bu-
na səbəb təbii yem bazasının geniş olmasıdır. Heyvandarlığın 

---

166 
aparıcı sahələri zərifyunlu qoyunçuluq və atçılıqdır. İldə 15 min 
tondan (dünyada üçüncü yeri tutur) çox yun istehsal edir. 
Qırğız xalqının tarixinə nəzər salsaq görərik ki, onlar tarix 
boyu köçəri həyat tərzi sürüblər. Bütün dövrlərdə qırğızların 
əsas məşğuliyyəti heyvandarlıq olmuşdur. Əsasən, qoyun, at və 
dəvələr yetişdirirdilər. Ev heyvanlarını yemlə təmin etmək üçün 
həmişə bir yerdən başqa yerə köç ediblər. İstinin düşməsi ilə 
əlaqədar köçərilər dağlara çıxar, yaylağa köçərdilər. Qış gələn-
də isə arana köç edərdilər. Qırğızlar üçün yaylağa köçmək hər 
zaman bayram idi. Atları və dəvələri müxtəlif rəngli gözəl, par-
laq ornamentləri olan xalçalarla bəzəyirdilər. Karvanın qaba-
ğında bahalı bəzəyi olan ən gözəl qız gedirdi. Əgər karvan ha-
radasa dayansa, o zaman orada yaşayanlar köçəriləri qonaqpər-
vərliklə qarşılayar, onları sərinləşdirici içkilərə qonaq edər və 
uğurlu yol diləyərdilər. 
Payızda qırğızlar köç etməzdən əvvəl magik ayinlər keçi-
rirdilər ki, gələn mövsümdə də yenidən bura qayıda bilsinlər. 
Burada köçəri xalqın digər ən mühüm məşğuliyyəti ovçuluq 
idi. Əsasən canavar, maral, dağ keçisi ovlayırdılar. Ovçuluqda 
fəal şəkildə qartal və şahinlərdən istifadə olunurdu. Qırğız xal-
qı əsrlər keçsə də köçəri həyat tərzinin ənənələrini bu günə qə-
dər qoruyub saxlayır. Şəhərdən uzaq yaylaqlarda bu gün də 
yurta, yerli sakinlərin evlərini və nəhəng mal-qara sürülərini 
görə bilərsiniz. Qırğız xalqının mədəniyyəti əsrlər boyu inkişaf 
etmiş və bu günə qədər özünəməxsusluğunu və köçəri həyat 
tərzinin elementlərini saxlamışdır. Qonaqpərvərlik, mehriban-
lıq, səmimilik qırğız xalqının əsas keyfiyyətidir. 
Qırğızıstana gələrkən onun maddi və mənəvi mədəniyyəti, 
adət-ənənələri, tarixi ilə tanış olmaq mümkündür. Qırğızıstanın 
xalq yaradıcılığında, milli oyunlarında, yerli sənətkarların əsər-
lərində, milli geyimlərində, mətbəxdə və yaşayış yerlərində 
qeyri-adi enerji və orijinallıq mövcuddur. Epos “Manas” bu, 
qırğız xalqının şifahi xalq yaradıcılığının şah əsəridir. Qırğız 
xalqının dünyaca məşhur yazıçısı Çingiz Aytmatov öz əsərləri 

---

167 
ilə qırğız xalqını, onun mədəniyyətini geniş təbliğ etmişdir. 
Qırğız xalqının adət-ənənələrinə onun mətbəx mədəniyyəti, 
süfrə mədəniyyəti də aid edilir. Qırğızların qidalanma mədə-
niyyəti dərin tarixə malikdir. Onun etno – mədəni inkişafının 
xüsusiyyətləri minilliklər ərzində qırğız xalqının mədəni inki-
şafı ilə paralel olaraq inkişaf etmişdir. Bu, Avrasiyanın köçəri 
sivilizasiyasının ümumi proseslərinin yaranması və inkişafı ilə 
bağlıdır. 
Qırğızların ənənəvi qidalanma sistemi ümumtürk – monqol 
qidalanma sistemini təqdim edir. Qidalanma ilə bağlı əsas baza 
heyvandarlıq məhsulları – ət, süd, həm də əlavə ov məhsulları 
hesab olunur. Məsələn, o regionun gündəlik yeməyinə ənənəvi 
qırğız yeməyi, müəyyən qədər özbək qidalanma sistemi xarak-
terikdir. Bu təzə ətdən müxtəlif yeməklər – şorba, plov, əriştə 
(kəsmə), lağman, mantı mastava, oromo və başqalarıdır. 
Qırğızıstanın mətbəxi bir çox cəhətdən öz qonşularına, xü-
susən də qəlyanaltı mətbəxinə oxşardır. Ənənəvi Qırğızıstan qi-
dası, ət və at ətindən, eləcə də müxtəlif süd məhsullarından iba-
rətdir. Yemək üsulları və əsas maddələr ölkənin köçəri həyat 
tərzi ilə təsirlənmişdir. Beləliklə, bişirmə üsullarının çoxu qida 
maddələrinin uzun müddətli saxlanılmasına kömək edir. Köftə 
(quzu) ən çox sevilən ətdir, baxmayaraq ki, bir çox qırğız bu-
nunla bağlı müntəzəm olaraq tələbatını ödəyə bilmir. 
Qırğızıstan müxtəlif millətlərə və onların müxtəlif mətbəx-
lərinə ev sahibliyi edir. Bişkek, Oş, Cəlal-Abad və Karakol ki-
mi böyük şəhərlərdə müxtəlif milli və beynəlxalq mətbəxlər 
görmək olar. Qırğızların milli mətbəxi bir çox cəhətdən qazax 
mətbəxinə bənzəyir. Bir çox yeməklərin reseptləri eynidir və 
bəzən adlar üst-üstə düşür. Bu, millətlərin formalaşması zama-
nı qazaxlar və qırğızların oxşar iqlim şəraiti və idarəetmə üsul-
larına sahib olmaları ilə əlaqədardır. Ancaq bütün təsadüflərə 
baxmayaraq, qırğız mətbəxinin öz xüsusiyyətləri vardır. Həm 
də qazaxlardan fərqli olaraq Qırğızıstanda daha çox məhsul 
istifadə olunur. 

---

168 
Burada eyni zamanda rus – ukrayna mətbəxi də qırğızların 
gündəlik yeməyinə daxil olmuşdur. Cənub bölgəsində borş ye-
məyi istisna olmaqla, rus – ukrayna mətbəxi burada elə də məş-
hurluq qazanmayıb. Cənubda gündəlik yeməkdə çox nadir hal-
larda plov hazırlayırlar. Qırğız mətbəxi çox zəngin və rənga-
rəngdir. Buna səbəb köçəri həyat tərzidir. Köçəri həyat xeyli 
enerji və güc tələb edir. Qırğız yeməkləri öz qeyri-adiliyinə və 
tutumlu olmasına görə fərqlənir. Onların əsas tərkibi ət, süd, un 
və dənli bitkilərdir. Ənənəvi yeməklərinin çoxunu ətsiz təsəvvür 
etmək mümkün deyil. Yeməklərdə əsasən, qoyun, dana və xü-
susən sevimli və qiymətli at ətindən istifadə edirlər. Qırğızların 
ən sevimli yeməyi beş barmaqdır. Qaynadılmış, xırda doğranmış 
qoyun ətinin suyu süzülür, soğan və əriştə əlavə olunur. Bu ye-
məyin adı qırğız dilində beş barmaq adlanır və adətə görə onu əl 
ilə yeyirlər. Şorpo yeməyi burada çox məşhurluq qazanıb. 
Qırğızıstanda milli içki kumiss, ayran, qaymaq və s. Bunları 
bayram süfrəsində tez-tez görmək olar. Qırğız mətbəxində un 
yeməkləri xüsusi yer tutur. Burada un qablarının çeşidi çox müx-
təlifdir. Ətirli tortları, təndir sobalarında bişmiş çörək Qırğızıs-
tanda ən sevilən yeməklərdir. Qəlyanaltılar arasında ən böyük 
tələbat kolbasa – sucuqdur. Bu onlarda delikates adlanır və onu 
at ətindən hazırlayırlar. Süd məhsulları qırğızların ən önəmli qi-
dasıdır. Xüsusilə qoyun südündən hazırlanmış turş ayran onların 
ən sevimli içkisidir. At südündən hazırlanmış kumis uzunömür-
lülüyün əsası hesab edilir. Bunu əsasən, yay aylarında içirlər. 
Süddən süzmə, pendir, qurud düzəldirlər. Yayda susuzluğu ya-
tırmaq üçün süzməyə su qatmaqla içki əldə edirlər. Arpadan da 
içki hazırlayırlar. Bozo – buğdadan hazırlanan pivəyə oxşayan 
alkoqollu sərt milli içkidir. Onu darıdan, buğdadan, qarğıdalıdan 
hazırlayırlar. Arpadan, xüsusilə yay ayları üçün chalap içkisi ha-
zırlayırlar. Onların süfrəsini çörəksiz təsəvvür etmək mümkün 
deyil. Adətən çörək forması yuxa şəklində olur və onu qazanda, 
tavada, təndirdə bişirirlər. Bayramlarda isə xüsusi olaraq, yağda 
qızardılmış şirin xəmirdən borsoki hazırlanır. Hər bir yemək 

---

169 
çayla içilir. Əsasən, yaşıl və qara çayı südlə, qaymaqla, ərinmiş 
yağla içmək onlar üçün çox zövqvericidir. Uzun səyahətdən son-
ra çay yorğunluğu aradan qaldırır, tutumlu, kalorili yeməkdən 
sonra orqanizm üçün əsl xilaskar rolunu oynayır. Çayı çay üçün 
xüsusi olan piyalədən içirlər. Qırğız ailələrində başqa xalqların 
da mətbəxinə aid yeməklər bişir. Bu yeməklərdən uyğur, dunqan 
mətbəxini göstərmək olar. Məsələn, aşlyam-fu və lağman (əriştə 
acı sousla, ətlə, tərəvəzlə), mantı və çuçvara (qaynadılmış qiymə 
ilə) göstərmək olar. Qırğızlar təntənəli günlərdə və bayramlarda 
bişirdikləri plovu (düyü, ət və köklə) özbək mətbəxindən götü-
rüblər. Qırğız mətbəxi yüzilliklər keçsə də öz milli orijinallığını 
qoruyub saxlamışdır.