.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------71------------------------------------
məntiqlərə nisbətən daha dəqiq və dürüst yazır (Aristotel
məntiqi ikili (binar) məntiqdir, qeyri-müəyyənliyi,
ümumiyyətlə, nəzərə almır).
1996 və 1999-cu illərdə Rusiyanın strateji təyinatlı
raket
qoşunları
hərbi
akademiyasının
alimləri
eksperimental yolla bu üç məntiqin başqa məntiqlərdən
üstünlüyünü isbat etmiş və bu üç məntiq strateji səma
obyektlərinin idarə olunmasında və diaqnostikasında
istifadə olunmuşdur. Alimin sonrakı elmi işləri postmodern
hesablama və informasiya texnologiyalarının sinerjisinə
(qovuşmasına) əsaslanan və əsası dövrümüzün ən böyük
elm dühası olan professor Lütfi Zadə tərəfindən qoyulan
soft komputinq və ədəd əvəzinə, sözlə hesablama
nəzəriyyələrinin və texnologiyalarının yaranmasına və
inkişafına həsr olunub.
Artıq bir neçə ildir ki, “Zadə irsi və süni intellekt”
Assosiasiyası fəaliyyət göstərir. Bu assosiasiya indi əsasən
iki istiqamətdə iş aparır.
Birincisi, qeyri-səlis məntiq, soft kompütinq,
hesablama intellekti, sözlə və persepsiya ilə hesablama
sahəsində hər il beynəlxalq konfranslar və simpoziumlar
təşkil edir. Bu günədək Almaniya, İran, Türkiyə, İtaliya,
İspaniya və başqa ölkələrdə 10-dan çox belə konfranslar
təşkil olunub.
İkincisi, Azərbaycanda assosiasiyanın daimi elmi
seminarları keçirilir ki, bu seminarlarda dünyanın, o
cümlədən Azərbaycanın sanballı alimləri aldıqları orijinal
elmi nəticələrlə çıxış edirlər.
Məlum olduğu kimi, süni intellektin ən bariz
nümunəsi olan 5-ci nəsil kompüterlər qeyri-səlis məntiqə
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------72------------------------------------
əsaslanır. Qeyri-səlis məntiq R.Əliyev tərəfindən obrazlı
şəkildə belə izah olunur: Aristotel məntiqi ilə mühakimə
yürüdən beyin dünyanı yalnız ağ və ya qara rəngdə
qavrayır, Zadə məntiqi isə dünyanı bütün çalarları ilə
qavramağa imkan verir. Çünki Aristotel məntiqi ikili
məntiqdir, Zadə məntiqi çoxmənalı (kəsilməz qiymətli)
məntiqdir. Aristotelə görə, bir müddəa ya doğru, ya da
yalan ola bilər. Zadəyə görə, hər bir müddəanın doğruluq
dərəcəsi doğru və ya yalan arasında (və ya sıfırla bir
arasında) kəsilməz qiymətlər alır. Zadə məntiqində real
həyatı daha dürüst inikas etmək qabiliyyəti var, bu
məntiqdə tolerantlıq daha çoxdur. Aristotel məntiqinə
görə, bir adam ya dostdur, ya düşmən. Zadə məntiqinə
görə, dostla düşmən münasibətləri arasında sonsuz sayda
münasibət dərəcəsi var (məsələn, neytral, çox yaxın dost
və s.). Formal məntiqi dildə desək, Zadəyə görə, 0 ilə 1
arasında çoxlu rəqəmlər vardır.
Albert Eynşteyn fizikada inqilab etdi, klassik
mexanika ilə kvant mexanikasının sərhədini göstərdi.
Lütfi Zadə alternativ riyaziyyat (qeyri-səlis riyaziyyat)
yaratdı.
Elmin dili, qeyri-müəyyənlik ölçüsü dəyişdiyindən
qeyri-səlis fizika, qeyri-səlis kimya, qeyri-səlis riyaziyyat
və başqa qeyri-səlis elmlər yarandı. Bu gün qeyri-səlis
məntiq sahəsində 50-dən çox elmi jurnal nəşr olunur, hər
il 100-dən artıq beynəlxalq konfrans və simpoziumlar
keçirilir.
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------73------------------------------------
Q E Y D L Ə R:
Lütfi Zadə (ingiliscə Loti Zadeh; əsl adı Lütfəli
Rəhim oğlu Ələsgərzadə) 4 fevral 1921-ci ildə Bakının
Novxanı kəndində, Rəhim Ələsgərzadə və yəhudi əsilli
rus uşaq həkimi olan Fanya Koriman Ələsgərzadənin
ailəsində dünyaya gəlib. Lütfi ilk təhsilinə Bakıdakı 16
saylı məktəbdə başlayıb. Orta təhsilini tamamladıqdan
sonra o, Tehran Universitetinin Elektrik mühəndisliyi
fakültəsinə daxil olub. 1944-cü ildə Amerikaya köçüb.
Təhsilini Massaçusets Texnologiya İnstitutunda davam
etdirib. 1957-ci ildə isə professor dərəcəsi alıb. Həmin
.
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR
---------------------------------74------------------------------------
vaxt Lütfi Zadə məşhur alim, kibernetikanın atası hesab
olunan Norbert Vinerin tövsiyəsi ilə Kaliforniya
ştatındakı Berkli Universitetinə gəlib. Burada ilk vaxtlar
bir qədər çətinliklər çəkən alim sonralar şəraitə
uyğunlaşıb və bu günə qədər də Berkli Universitetinin
professoru olaraq qalır. Azərbaycanlı alim Lütfi Zadə,
süni intelellekt sahəsində qeyri-səlis məntiq
nəzəriyyəsinin banisi, ömürlük professor seçilmiş
yeganə şəxsdir. Amerikadakı Azərbaycan diaspor
təşkilatlarının fəxri sədridir. Lütfi Zadə bir çox xarici
ölkə akademiyalarının üzvüdür. O, çoxlu sayda mötəbər
cəmiyyətlərin və fondların mükafatlarına layiq
görülmüş, medallarla təltif edilmişdir. Onlarla xarici
dövlət və ictimai təşkilatların fəxri doktorudur. Lütfi
Zadə dünyada əsərlərinə ən çox istinad edilən
alimlərdən sayılır. Təkcə 1990-2000-ci illərdə onun
əsərlərinə
36000-dən
çox
istinad
edilmişdir.
Kaliforniyanın Berkli şəhərində "İnformasiya Texnologi-
yaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılmışdır. Lütfi
Zadə Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının
İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun “İnformasiya
texnologiyaları problemləri” və “İnformasiya cəmiyyəti
problemləri” jurnallarının fəxri baş redaktorudur. Bu
gün dünya elminə Lütfi Zadənin 6 mühüm nəzəriyyəsi
məlumdur. Hazırda onlar elm və istehsalatda geniş
şəkildə tətbiq olunur. Ona dünya şöhrəti qazandıran,
onun dünya elmində inqilab hesab olunan qeyri-səlis
məntiq nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyə riyaziyyatın əsası
olan ikili çoxluq anlayışına yeni ifadə vermişdir: qeyri-
səlis çoxluq. Elmə qeyri-səlis ölçünün daxil edilməsi
Dostları ilə paylaş: |