Dərs vəsaiti m £

N.  C afarov,  M.  Ç obım ov,  O.  P a şa yeva
Deməli,  məntiqi  baxımdan  yuxarıda  qeyd  olunmuş  atalar 
sözləri  və  zərbül-məsəllər  də,  bayatılar  da  xalqımıza,  ünsiyyət 
vasitəsi kimi xidmət edən xalq dilinin, artıq, V-VII əsrlərdə təşəkkül 
tapmış  olduğuna  dəlalət  edir.  Lakin  xalqımızın  təşəkkülü  tarixinə 
bir  tərəfli  yanaşan  tarixçilərimiz  istər  tarixi  sənədlərə,  istərsə  də 
bədii  mənbələrə  linqvistik  və  məntiqi  baxımdan  yanaşmadıqlanna 
görə  səhv  mülahizələr  yürüdürlər.  Bu  da,  hər  şeydən  əvvəl, 
xalqımızın 
təşəkkülü 
haqqında 
qeyri-elmi, 
qeyri-tarixi 
konsepsiyanın yaradılmasına səbəb olmuşdur.
Deməli,  əgər  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  dastanlarının  yaranması 
və xalq arasında geniş şəkildə yayılması tarixi  1400-1500 il bundan 
əvvəllərə  gedib  çıxırsa,  həm  də,  bu  tarix  ümumdünya  elmi 
ictimaiyyəti  tərəfindən  qəbul  edilirsə,  onda  Oğuz  türklərinin  XI 
əsrdə  Azərbaycana  gəlməsi  konsepsiyası  da  qədim  və  zəngin 
ənənələrə  malik  olan  xalqımıza  qarşı  düşməncəsinə  süni  şəkildə 
uydurulmuş, öz-özlüyündə elmi əhəmiyyətini itirmiş olur; Çünki bu 
konsepsiyaya  görə,  XI  əsrdə  Azərbaycana  gəlmə  olan  xalqın, 
1400-1500  illik  yaşa  malik  olan  dünya  şöhrətli  "Kitabi-Dədə 
Qorqud"  kimi  möhtəşəm  dastanı,  görəsən,  Azərbaycan  ərazisində 
necə  yarana  bildi.  Bu  dastanın,  eləcə  də,  digər  folklor nümunələri­
nin varlığı xalqımızın Azərbaycan ərazisində daha qədim zamanlar­
dan məskunlaşmasına və oturaq həyat keçirməsinə dəlalət edir.
Yaxud da ki:
Q
ı z ı n ı ,   q ı z ı n ı ,   q ı z .   o l a ,
Q
ı z m
ı ı   v e r r a n ı   o z a n a .
O
z a n   a
ğ
ç a
  q
a
z a
n
a
,
Q
ı z n ı ı   g
e y a
  b a z a n a .
("Kitabi-Dədə Qorqud").
A
y d
a
n
  a r ı ,   s u
d
a
n
  d u r ı ı .
G
e c   g
ə l ə n
  q
o
n
a
q
  a
ğ
ı r   o l a r .
204
A zərb a yca n şiiıta slığ ın   əsasları
Dünya  mədəniyyətinin  şah  əsən  "Kitabi-Dədə  Qorqud" 
dastanından  götürdüyümüz  yuxarıdakı  bədii  parçanın  və  atalar 
sözlərinin  dili  VII-VII1  əsrlərin  dil  xüsusiyyətlərini  özündə  əks 
etdirsə də, tam mənası  ilə bugünkü ədəbi dilimizlə səsləşir.
Yuxanda qeyd olunan  bədii nümunələrdən aydın olur ki, şifahi 
ədəbi  dilimiz  bu  səviyyəyə gəlib çatana  kimi  uzun bir tarixi  inkişaf 
yolu  keçmiş,  özünün  bədii  təfəkkürünün  məhsulunu  uzun  müddət 
yaddaşlarda  yaşatmış  və  təkmilləşdinnişdir.  Xalqın  dili  də, 
mədəniyyəti  də  belə  bir  inkişaf prosesi  keçməli  idi.  Deməli,  "hələ 
Vl-VII  əsrlərdə  dünya  ədəbiyyatına  "  Kitabi-Dədə  Qorqud  "  kimi 
nadir  söz,  sənət  incisi  vermiş  olan  bir  xalq  bədii-estetik 
təfəkkürünün  inkişafı, dili  və bədii  üslubunun bu səviyyəyə çatması 
üçün  minilliklər  inkişaf yolu  keçməli  idi"  (Elməddin  Əlibəyzadə, 
Azərbaycan  xalqının  mənəvi  mədəniyyət  tarixi,  Bakı,  1998, 
səh.312).
Buraya  kimi,  deyilənlərdən  belə  nəticəyə  gəlmək  olur  ki, 
Azərbaycan-türk  şifahi  ədəbi  dili,  artıq,  VII-VIII  əsrlərə  qədər tam 
mənası  ilə  təşəkkül  etmiş,  səlisləşmiş  və  təkmilləşmiş  və  beləliklə 
də, yazılı  ədəbi  dilin təşəkkül tapması  üçün  möhkəm  bir bünövrəyə 
çevrilmişdir.
AZƏRBAYCAN-TÜRK  YAZILI  ƏDƏBİ  DİLİ  VƏ  ONUN 
TƏŞƏKKÜLÜ  TARİXİ.  Məlumdur  ki,  yazılı  ədəbi  dil  yazının 
varlığı  ilə  bağlı  olub,  yazı  vasitəsilə  ünsiyyətə  xidmət  edir. 
Azərbaycan-türk  yazılı  ədəbi  dilinin  tarixi  də  məhz  ulu 
babalarımızın  istifadə etdiyi  yazının sabitləşməsi  ilə yaxından  bağlı 
olmuşdur.  Dilimizin  tarixi  ilə  bilavasitə  bağlı  olan  mənbə  və 
qaynaqlanır  verdiyi  məlumatlara  görə,  ilk  yazılı  abidələrimiz  bizə 
ərəb  əlifbası  ilə  gəlib  çatmışdır.  Hələlik,  IX  əsrdə  yazıya  alınmış 
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı ilk yazılı mənbə hesab olunur.
205

---

N.  C əfərov,  M.  Ç oban ov,  Q.  P a şa yeva
Yaxud:
Ə
z i z i n
ə m
  h
a
r a
m
ı   g
ə l d
i  
H
a
r a
m
  h
a
r a
m
ı   g ə l d i .
Ə
r ə b
  g
ə
l d
i   u
l u
s d
a
n
,
T
a t a r ,   h
a
r a
m
ı   g ə l d i .
A
p
a
r d
ı   t a
t a
r   m
ə n i ,
Q
u
l   e d i b   s a t a r   m
ə n i .
V
ə f a l ı   y a
r ı n
ı   o l s a ,
A
x t a
r ı b
  t a
p
a
r   m
ə n i .
■V 
, 
‘ H ..
Ümumxalq  təfəkkürünün  məhsulü  olan  fyu  bayatılarda  ifadə 
olunmuş  məzmuna  nəzər  salaq.  Bu  bəndlərdə  mənşə  etibarı  ilə 
xalqımıza  yad  olan  ərəb-haramıların  işğalı  və  ıifjpnşəöç  xalqımıza 
qohum  olan  monqol-tatarların  Azərbaycanı  işğal  etməsi,  yəni 
tatarların da "haramı"  kimi hərəkət etməsi öz bədii əksini tapmışdır. 
Deməli,  tarixilik etibarı  ilə bu  bayatıların  da  monqol-tatar yürüşləri 
dövründə  yaranmasına  heç  bir  şübhə  yeri  qalmamışdır.  Artıq,  bu 
xalq qoşquları da şifahi ədəbi dilimiz kimi, yazılı ədəbi dilimizin də 
təşəkkül  tapmasının  son  mərhələyə  qədəm  qoymasına  məntiqi  və 
əsaslı  bir  işarə  verilir.  Məhz,  bu  özül  üzərində  də  yazılı  ədəbi 
dilimiz özünün sonrakı  inkişaf mərhələlərini keçmişdir...
Artıq, Х-ХП əsrlərdə yazılı  mənbələrdə "türki" adı  ilə tanınmış 
ana  dilimiz  təhsil  müəssisələrinə-mədrəsələrə  daxil  olmaq  hüququ 
qazanır.  Tədris  prosesində  müəllimlərin  ərəb  dilindən  etdiyi  şifahi 
tərcümələr ara-sıra yazıya köçürülmüş və beləliklə də, dilimizdə ilk 
tərcümə  ədəbiyyatı  (əsərləri)  yaranmağa  başlamışdır.  Hətta,  elə 
həmin  dövrlərdən  Azərbaycan-türk  dilinin  onlarla  söz  və  ifadələri
206
A zərb a yca n şü n a slığ ın   əsasları
ərəb və fars dillərinə nüfuz etməyə başlamış, ərəb və  fars dillərində 
yazıb  yaradan  şair  və  alimlərin  əsərlərində  öz  əksini  tapmağa 
başlamışdır.  Məsələn,  Qətran  Təbrizi,  Xaqani  və Nizaminin  farsca 
yazılmış  əsərlərində  Azərbaycan-türk  dilinin  yüzlərlə  söz  və 
ifadələri,  xüsusi  adları,  hətta,  kalka  olunmuş  atalar  sözləri  və.  s. 
işlədilmişdir.  Bunlan  isə,  yazılı  ədəbi  dilimizin  təşəkkülü  tarixinin 
keçid  mərhələsi  üçün  ilkin  bünövrə hesab  etmək olar.  Sonralar isə, 
yazılı  ədəbi  dilimizin  bütün  üslubları  həmin  bünövrələr  üzərində 
inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Bu  da,  elə  həmin  dövrlərdən  ana 
dilimizdə  yazıya  alınmış  mətnlərin  həm  sayının,  həm  də 
keyfiyyətinin  yüksəldilməsi  üçün  geniş  imkanlar  yaradırdı. 
Məsələn,  "Təvarixi-Al-Səlcuq" adlı kitabədəki bir mənzunrparçaya 
nəzər  salaq.  Zairəddinin  Pərvanəyə  göndərdiyi  qeyd  olunan  bu 
parça,  hələlik,  Azərbaycan-türk  dilində  bizə  gəlib  çatan  il^jÜazılı 
abidələrdən biridir:
" Ş
ə n
i ə m
  k i ,   b
u
  d
ə m
  y a
ı ı d
i i v ü
  d
ü
k ə n
d
i   t ə n i m
.
H
e ç   o
l m
a
d
ı   b
i r   v ə c h i ə   x ə n
d
a
n
  d ə h ə n i n ı .
P
ə r v a
n
ə   k i ,   u
r u
l u
r   b
o
y n
u
m
u
,   d
ü
ş ə   b
ə d
ə n
i m
  " .
Yaxud,  Səlcuq  soltanı  İzzəddin  Geykavusun  öz  qəbir  daşına 
həkk olunmaq üçün sağlığında yazıb qoyduğu beytə nəzər salaq:
" B
i z   c ə / ı a
h
i   t ə r k   e d
i / b
  g
e t d
i k ,
R
ə n
c
i n
i   d i l d ə   b
ə r k   e d
i i b
  g
e t d
i k .
Ş
i ı ı ı d
i d
ə n
  g
e r u
  ı ı ö
v b
ə t   e r d i   s i z ə ,
N
e t ə k i n
ı   o
l   e r n ı i ş   i d
i   b i z ə   " .
Yuxarıdakı  bədii  parçalara  dərindən  nəzər saldıqda  aydın  olur 
ki,  artıq,  nəinki,, ayrı-ayrı  sözlərimiz,  hətta,  onlardan  düzəldilmiş
207

---