Dərs vəsaiti m £

N.  C əfərov,  M.  Ç obanov,  Q.  P aşayeva
alımb-satılması  quldarlıq  cəmiyyəti  üçün  səciyyəvi  olmuşdur.  Bu 
fikir də yuxarıdakı bədii parçada öz əksini tapmışdır.
Ə
z i z i m
  s a
l   d ü z ə l t ,
T
a
x t a
  g ə t i ,   s a
l   d i i z ə l t .
B
i z i   k e ç i r   o   ü z ə ,
Ö
m
r ü
m
ü
z ə   s a
l   d ü z ə l t .
Ə
z i z i m
  y
e l k
ə n
  g ə t i ,
Y
e l k ə n
ə   ö
r k ə n
  g
ə
t i  
L
ö
v b
ə r i   s a l l a
  d ə n i z ə ,
B
a
ğ
  ü
ç ü
  ö
r k ə n
  g ə t i .
Bu  el  qoşquları  öz  məzmunu,  ifadə  tərzi  etibarilə  bugünkü 
dilimizlə,  folklorumuzla  yaxından  səsləşsə  də,  onların  tərkibində 
işlənmiş  bir  neçə  söz,  o  cümlədən,  "sal",  "yelkən",  "örkən"  və 
"lövbər"  sözləri  bilavasitə gəmiçiliklə bağlı  olub,  ulu  babalarımızın 
çox  qədim zamanlardan gəmiçiliklə məşğul  olmalarına dəlalət edir. 
Bu  el  qoşqularındakı  "lövbər",  "yelkən"  sözləri  müasir  dilimizdə 
fəal  şəkildə işləndiyi halda,  "sal" və "örkən"  sözləri arxaikləşmişdir. 
Qədim  dilimizdə  "sal"  gəmi,  "örkən"  sözü  isə  kəndir  mənasında 
işlədilmişdir.  Deməli,  bu  el  qoşqularının  erkən  orta  əsrlərdə,  yəni 
ulu  babalarımızın  "sal"  və  yelkənli  gəmilərdən  istifadə  etdiyi 
dövrlərdə yaranmasına heç bir şübhə yeri qalmır.
Yaxud da:
Ə
r ə b
  g
ə l d
i   h
a
y   v e r i n .
N
ə
  i s t ə s ə   p
a
y
  v e r i n .
A
z a
  d
u
r a
n
  d ö y ü l l ə r ,
G
ə t i r i n   t a
y - t a
y   v e r i n .
200
A zərb a yca n şü n a sh ğ m   ə sa sla n
Ə
z i z i m
  y
ü
z   d ə r d i m
,
M
ə U
ı ə m
s i z d
i  y
ü
z   d ə r d i m
.
Ə
r ə b   g
ə l d
i   a c   o U
l u ,
B
i r k ə n
  a r t d ı   y
ü
z   o l d u .
Ə
r ə b   n ə d i ,
C
o r a b   n
ə d
i ?
Ə
r ə b i n   ü
z ü
 
D
ə v ə n
i n
  d
i z i
Şifahi  xalq  ədəbiyyatından  götürdüyümüz  bu  nümunələrdən 
göründüyü  kimi,  bu  kiçik  bədii  parçaların  ərəb  istilası  dövründə, 
yəni  VII-VIII  əsrlərdə  yaradılmasına  heç  bir  şübhə  yeri  qalmır. 
Çünki  ərəb  istilasına  məruz  qalan  xalq  bu  məzmunlu  bayatı  və 
məsəlləri  məhz həmin  dövrlərdə yarada  bilərdi.  Əlbəttə,  bu  tipli  və 
ya  məzmunlu  bədii  parçaların  nə  ərəb  istilasından  əvvəl,  nə  də 
ondan sonra yaradılmasına heç bir zərurət ola bilməzdi.  Xalq  isə öz 
həyatında  baş  verən  hadisələri  elə  həmin  vaxtlar  yaddaşlarına 
köçürmüş və-gələcək nəsillərə ötürmüşlər.
Yuxanda  qeyd  olunan  elmi-məntiqi  və  fəlsəfi  gücə  malik 
zərbül-məsəl 
xarakterli 
ifadələrdən 
və 
bayatının 
ümumi 
məzmunundan  və  məntiqi  nəticəsindən  aydın  olur  ki,  bu  ifadələr 
məhz VII  əsrin ortalarında ərəb işğalı dövründə yazılmışdır, həm də 
bu  ifadələr  xalqın  bədii  təfəkkür  və  elmi  süzgəcdən  elə  ustalıqla 
keçirilmiş,  ona  elə  məna  çalan  verilmişdir  ki,  sanki,  xalq  bu 
ifadələrin  də,  bayatının  da  məzmununu  “xalq  tərəzisi”ndə  çox 
dəqiqliklə  çəkmiş,  xalqın  o  dövrlə  bağlı  vəziyyətini,  yəni  ölkənin
201

---

N.  C əfərov,  M .  Ç obanov,  Q.  P aşayeva
ərəblər  tərəfindən  işğal  olunmasım  və  islam  dinini  qəbul 
etməyənlərin  qılıncdan  keçirildiyini  bədii-elmi  parçalarda  qeydə 
almış və özündə xalqımızın tarixinin müəyyən səhifələrini  qoruyub 
saxlayan  həmin  ifadələri  və  bayatılan  nəsildən-nəslə  ötürərək 
bugünkü  nəslimizə  çatdınnışdır.  Məgər,  belə  lakonik  və  qısa 
ifadələrlə  böyük  bir  tarixi  məzmunu  ifadə  edən,  xalqın  tarixini, 
tarixi ünvanını necə təhrif etmək olar.  Məgər, folklorumuzda özünə 
geniş yer tapan yüzlərlə belə bayatılann, ifadələrin, elmi gücə malik 
atalar  sözlərinin  ifadə  etdiyi  məzmun  xalqımızın  qədimlərdən,  ən 
geci  isə, eramızın  ilk əsrlərində xalq kimi  təşəkkül  etməsinə dəlalət 
etmirmi?  Bunlara  göz  yumub,  xalqımızı  XI  əsrin  ortalarından 
gəlmə adlandırıb, onun təşəkkülü tarixini, xalqımızın qədim, zəngin 
və  keşməkeşli  tarixini  necə  təhrif  etmək  olar'?  Belə  qeyri-elmi 
aspektdə  çıxış  edən  tarixçilərin  "fəaliyyəti"nə  necə  qiymət  vermək 
olar?
Xalqımızın  mədəniyyət  tarixinin  əvəz  olunmaz  şah  əsəri 
sayılan  "Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanları  da  bədii  məziyyətləri  ilə 
yanaşı,  dərin  elmi  gücə  malik  bir  əsərdir.  Bu  dastanlar  məlum 
olduğu  kimi,  eramızın  ilk  əsrlərindən  yaradılmağa  başlanmış  və 
V-VII  əsrlərində  tam  şəkildə  formalaşmışdır.  Bu  mülahizəni 
sonralar  dastana  əlavə  edilməsi  ehtimal  olunan  müqəddiməyə 
verilmiş  qısa  bir  epizod  da  təsdiq  edir.  "Kitabi-Dədə  Qorqud" 
dastanlarında deyilir:
"Rəsul  əleyhissəlam  zamanına yaqın  Boyat  boyundan,  Qorqut 
ata  diyərlər,  bir  ər  qopdı.  Oğuzın,  ol  kişi  təmam  bilicisiydi,  nə 
diyərsə, olurdı"...
"Ölən adam dirilməz, çıxan can gerü gəlməz"...
"Yad  oğlı  saqlamaqla  oğul  olmaz,  böyüyəndə  salur-gidər, 
gördüm diməz".
2 0 2
A zərb a yca ıışü n a slığ ın  əsa sla rı
"Kül təpəcik olmaz, Güyəgü oğul olmaz".
"Qarı düşmən dost olmaz".
"Ər, malına qıymayınca adı çıqmaz
Qız anadan gönnəyincə ögit olmaz.
Oğul atadan gönnəyincə süfrə çəkməz".
"Qonağı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg!".
"Adam içməyən acı sular sızınca sızmasa, yeg!".
"Yalan söz bu dünyada olınca, olmasa, yeg!".
"Oğul kimdən oldığm ana bilür".
Dastanlann  mətnindən  götürdüyümüz  "Rəsul  əleyhissəlam 
zamanına  yaqın",  ifadəsinin  məzmununa  və  məntiqi  nəticəsinə 
nəzər  salaq.  Dilimizdə  öz  məzmunu  və  lakonikliyi  ilə  fərqlənən 
onlarla  ifadələr  vardır  ki,  həmin  ifadələr  həm  üslubuna,  həm  də 
ifadə etdiyi  məzmunana görə bir-birinin təxminən eyniyyətini təşkil 
edir,  yalnız  vaxt-zaman^etiban  ilə  bir-birindən  fərqlənir.  Məsələn, 
"axşama  yaxın,  səhərə  yaxın,  günortaya  yaxın"  və  "Kitabi-Dədə 
Qorqud" dastanından  götürdüyümüz  "Rəsul  əleyhissəlam zamanına 
yaqın"  və s.  Bu  ifadələrdən  bipihcisində axşama,  ikincisində  səhərə 
və  üçüncüsündə  günortaya  təxminən  2-3  saat  qaldığı  nəzərdə 
tutulduğu  halda,  dördüncüsündə,  yəni  "Rəsul  əleyhissəlam 
zamanına  yaqın"  ifadəsində  zaman  baxımından  təxminən  bir  əsrə 
yaxın  olan  müddət  nəzərdə  tutulmalıdır.  Tarixdən  məlumdur  ki, 
Rəsul  əleyhissəlam  VI  əsrin  70-ci  illərində  dünyaya  gəlmişdir.  Bu 
da  dastanlann  yaradıcısı,  düzüb  qoşanı,  eldən-elə  yayıb  xalqa 
çatdıran  Dədə  Qorqudun  Boyat  boyundan  dünyaya  gəlməsini 
təxminən  V  əsrin  sonu  və  ya  VI  əsrin  əvvəlləri  olduğuna  dəlalət 
edir.  Elə həmin vaxtda da "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanları düzülüb 
qoşulmuşdur.  Dastanların  istər  ümumi  məzmunu,  istərsə  də  dili 
müasir Azərbaycan  həyatından  və ədəbi  dilimizin müasir üslubi  və 
lüğət tərkibindən o qədər də fərqlənmir.
203

---