Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
bir-birinə tellərlə birləşir”. Estetik hislərə sahib olmadan heç bir sahədə mənəvi cəhətdən inkişaf etmək olmaz. Antik dövr öz mənəvi fəaliyyəti, həm də yalnız onun məzmunu deyil, eyni zamanda forması üzərində fəal düşünürdü, bu da gözəllik ölçü, harmoniya, kamillik kimi estetik anlayışların varlığın əsas kateqoriyaları tərkibinə daxil edilməsində özünü göstərmişdir. Antik dövrdə yalnız gözəllik və harmoniya kimi əsaslı kateqoriyalar deyil, həm də müasir baxışların əsasını təşkil edən daha “texniki” estetik anlayışlar işlənib hazırlandı. Bu ilk növbədə mimesisa (yamsılama, təqlid etmə) və katarsisa (təmizləmə, saflaşdırma) anlayışlarıdır. Mimesisa anlayışı ilə antik dövr dünyasının təqlid edilməsinin xüsusi forması əks etdirilirdi; bu sənətkarlığa və incəsənətə xas idi, onlar gerçəkliyin təbii aləmi ilə yanaşı ikinci gerçəklik yaradırdılar; katarsisa anlayışında isə incəsənətin saf- laşdırıcı psixoloji gücü haqqında təlim qoyulmuşdur- bu da sarsıntı yolu ilə dinləyicilərdə həyəcan və estetik zövq effekti yaradırdı. Antik mütəfəkkirlər özlərinin estetikliyə olan bağlılıqlarını onunla izah edirdilər ki, yalnız bu forma varlıq və dünyanı bütövlükdə adekvat ifadə edir, öz əsasında şeylərin arxasında gizlənən hannoniya və gözəlliyin əsaslı prinsipləri sanki xaotik formada yerləşir. Antik dövr üçün gözəllik yalnız bu dünyaya baxan insan deyil, dünyanın özünün atributu idi. Bundan başqa, gözəllik və harmoniya əqlin sinonimi hesab olunurdu, çünki aydındır ki, gözəllik qanunu ilə yaradılan dünya ağılsız qurula bilməz və əksinə, əgər o ağılla qurulubsa, onda aydındır ki, haımoniyanm qanunları ilə yaradılıb. Estetikliyə xüsusi refleksiya insanın birinci plana keçirildiyi intibah dövründə başlandı. Estetik termininin 359 nüfuzu kəskin şəkildə yüksəldi və o fəlsəfi biliklər tərkibinə qayıtdı. Estetikanın mənəvi fəaliyyətin müstəqil forması kimi ayrılması faktı qanunauyğun olaraq Gözəlliyin ayrılmasına gətirib çıxartdı; əvvəllər o Həqiqət və Xeyiri sintetik birləşdirir, onların daxilində gedirdi, indi isə inkişaf etməkdə olan tarixi faciələrin bərabər hüquqlu personajı kimi liderlik mövqeyi uğrunda mübarizədə iştirak edirdi. XVIII əsrdə alman filosofu A.Baumqarten fəlsəfənin bölməsini göstərmək üçün “estetika” terminini irəli sürdü. Estetika yunan sözü olub duyan, hiss edən, hissiyyatlı mənalarını verir və “hissi idrakı öyrənən” elmdir. Tələbələrin nəzərinə çatdırmaq lazımdır ki, gözəllik “hissi idrakın kamilliyi” elan olundu. Gözəlliyin gəldiyi yer isə antik dövrdə qəbul olunduğu kimi öz özlüyündə olan aləm yox, insanın yaradıcı fəaliyyətinin nəticəsi kimi incəsənət oldu. İncəsənət təbiətə insanın estetik hissi nöqteyi nəzərindən, əxlaq nöqteyi nəzərindən baxır. Hissi cazibədarhğm əxlaqı şəfqətə girdiyi Gözəllik möcüzə kimi təsir edir. Yalnız incəsənətin estetik xassəyə malik olmasının qəbul edilməsi estetik şüuru ümumiləşdirmə funksiyasından məhrum edirdi, bütün digər fəaliyyət növlərindən, ümumiyyətlə isə ictimai həyatda estetikanı zəiflədir, estetikanı məqsədə çevirirdi. Bu nöqteyi- nəzərdən həqiqət dünyaya, gözəllik isə insan yaradıcılığına və ya sosiumdan kənar götürülən təbiət gözəlliyinə aid edilmişdi. Tarixdə ilk dəfə olaraq Həqiqət və Gözəllik arasında məntiqi fərq müəyyən olundu. Elə bu fərq təbiəti və insanın yaradıcı ruhunu ayınr. Bu baxışların geniş sürətdə əsaslandırılmasını romantiklər (A. və F.Şleqellər), klassik alman idealistləri
(K.Fişer), neokantçılar (Q.Koqen) vemıişdir. Bu “təmiz incəsənət”, yəni incəsənət naminə incəsənət estetik nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edir. Gözəllik burada Həqiqət və Xeyirdən üstün götürülür. B.Kroçeyə görə incəsənət özlüyündə reallıqdan üstündür: o idrakdan və əxlaqdan kənardır. Bu nöqteyi nəzərə görə, incəsənəti yaradan insan HƏ təbiətə, nə də cəmiyyətə möhtac deyil, o özü tam yetkindir. Göteyə görə, Həqiqət və Gözəllik arasında kəskin hədd yoxdur, əksinə Gözəllik Həqiqətdir; o təbiətin gizli qanunlarının təzahürünün məğzidir, bu fenomeni toplasaq bizim üçün təbiət həmişəlik gizli qalar. Təbiət qanunları və gözəllik qanunlarını bir-birindən ayırmaq olmaz. Təbiətdə olan bütün gözəlliklər təbiət qanunlarının ifadəsidir. İnsan burada artıq incəsənət üçün yetkin deyil: o qanunauyğun olaraq xarici aləmə, özü də yalnız təbiətə deyil, həm də cəmiyyətə, başqa adamlara müraciət edir. Digər tərəfdən elm və dünyanın dərk olunması üçün kifayət deyildir. Göteyə görə, təbiət öz sirlərini açmağa başladığı adamda incəsənət vasitəsi ilə onu daha geniş şərh etməyə ehtiyac oyanır. Maarifçilik dövrü və praktiki olaraq XIX əsrin əvvəllərinin bütün rəsmi ideologiyası rasionalizmə girmişdir, yəni varlığın əsas məsələlərinin təbii-elmi əqllə həllinə etibar etməyə meylli idilər; bu baxışlara görə, incəsənət dünyanı dərk etmək vasitəsi yox, yalnız insanın özünü təsdiq forması hesab olunurdu. XIX
əsrin sonlarında Avropa fəlsəfəsi “rasionalizmin böhranı” haqqında, (Kyerkeqor, Nitşe, Şpenqler) mədəniyyətə üç vəhdəti - əql, iradə və hiss, yəni Həqiqət, Xeyir və Gözəllik qaytarmağın zəruriliyi haqqında kəskin danışmağa başladılar; onlar təsdiq etdilər ki, insan həm dünyanı, həm də öz-özünü dərk edərkən əql və ya iradə ilə
Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|