Dərs vəsaitinin bu hissəsi təbiət və cəmiyyətin fəlsəfəsinə həsr
Yüklə 3 Mb. Pdf görüntüsü
|
etirafı qoparmaq olmur, ondan hədiyyə almaq çətindir, o heç nəyi könüllü vermir». Qeyri-adi mətn deyilmi? Təbiət poetikləşdirilir, ancaq o saxtalaşmış, hərəkətsiz deyildir, o, canlıdır, axarlıdır... Çoxlu fəlsəfi mətnlər oxuyan adam bu sətirlərin müəllifinin kim olduğunu güman edə bilər. Lakin biz də özümüzü iz axtaranlar rolunda təsəvvür edək. Belə ki, uzun vaxt ərzində təbiətə bu cür münasibətin kim tərəfindən olmasını tapmaq çətin olmuşdur. Bəs bu sözlərin müəllifi kimdir? Öz axtarışımızı nədən başlayaq? Bu cür mətn nə vaxt yarana bilər? Əlbəttə ki, bu mətn antik fəlsəfədə yarana bilməz. Niyə? Ona görə ki, antik dövrdə hər bir ağacın, hər bir bulağın, çayın, hər bir dərənin öz yerli ruhu-qoruyucusu var. Adamlar ağacı kəsməmişdən əvvəl, çayın qabağını bağlamamışdan əvvəl qurban kəsirdilər. Bu dövrdə təbiət sanki poetik- ləşdirilmişdir. Ancaq yunan mütəfəkkirlərinin dili olduqca ciddi, təmkinli idi. Bəli onlar təbiəıi nə isə gözəl bir şey kimi qəbul edirdilər, lakin təbiət hakim dünya quruluşuna bənzədilirdi. Antik filosofların baxışlarında təbiət-mövcud olan hər şeydir. Buna müvafiq olaraq insan təbiətdən ayrılmır, onun daxilindədir, onun bir hissəsindədir. Sadaladığımız sətirlərdə isə
müəllif təbiətlə qaynayıb-qarışmır, aydın şəkildə onu kənardan, hansısa başqa nöqteyi-nəzərdən müşahidə edir. Antik yunanlar haqqında belə demək olar: «Mən təbiətlə birlikdə yaşayıram». Mətndə isə «mən təbiəti seyr edirəm, təbiəti müşahidə edirəm» deyilir. Bu fraqmetə əsasən belə demək olar; «Təbiət heç də öz-özünə olan kimi deyil, o tamamilə mənim təsəvvürümün məhsuludur. Təbiətin mən gördüyüm kimi xassələri var: o ciddidir, mülayimdir, sevir, bərk 104 qorxudur, vahiməyə salır». Yox, bu sətirlər antik dövrdə deyilə bilməzdir. Bəlkə bu mətn orta əsrlərdə yaranmışdır? Nağılçılıq, kinayəlik, surətlərin zənginliyi orta əsrlər fəlsəfəsinin xarakterik xüsusiyyətidir. Burada isə vəziyyət başqadır. Birincisi, mətndə dini heç nə yoxdur, daha çox burada təbiət mənzərəsinin təsviri dindən kənar verilir. Yaradan haqqında heç nə deyilmir. Fəlsəfi mətnin müəllifinin şüurunda təbiət öz-özünə yaşayır, o, müdrik və sakitdir. Eyni zamanda orta əsrlərdə təbiətə antik dövrdən fərqli münasibət yaranmışdır. Artıq IX əsrin başlanğıcında yeni, mahiyyət etibarı ilə təbiətə qarşı istismarçı münasibət dərk olunmağa başlanmışdır. Bu əsasən o dövrdə tərtib olunan şəkilli frank təqvimlərində öz əksini tapırdı. Əgər əvvəlki təqvimlərdə on iki ay passiv alleqorik fiqurlarla ifadə olunurdusa, artıq təzə təqvimlərdə bu aylar cütcü, əkinçi, biçinçi, meşə doğrayan, ət doğrayan formasında, yəni dünyanı fəth edən adam formasında təsvir olunmağa başladı. İnsan və təbiət burada ayrılırdı. İnsanlar təbiətin daxilində yaşamırlar, təbiətdə hökmranlıq edirlər. Bizi narahat edən mətni-təbiətin poetik təsvirini yenidən oxuyuruq. Təsvir olunan təbiətə meşəni doğrayanları, əkinçiləri məskunlaşdınnaq, yerləşdirmək olarmı? Xeyr, bu heç ağlabatan deyildir. Müəllifin təsəvvüründə təbiət-insanlardan asılı olmayan, onun hökmranlığına tabe olmayan ünsürdür. «Hədi}^ələrlə onun başını qatmaq olmaz». Bundan başqa maraqlı bir etiraf da var: «Biz həmişə ona təsir edirik, lakin onun üzərində bizim heç bir hakimiyyətimiz yoxdur». Biçinçi və meşəni kəsənlər belə deməzdirlər. Əgər meşəni doğrayırıqsa, məhsulu yığırıqsa niyə hökmranlığımız olmasın... Bu heç də təbiətin bizə hədiyyəsi olmayıb bizim 105 gərgin əməyimizin nəticəsidir. Biz dövrün sahibləriyik. Bir az da qabağa gedək, əsrlərə nəzər salaq-dünyaya yeni baxışın formalaşdığı intibab dövrü. Əvvəllər İlabinin iradəsi kimi qəbul olunanlar artıq insanların adı ilə bağlanmağa başlandı. İnsan bər şeyin mərkəzidir. İnsana olan münasibət dəyişir, bəm də təbiətə olan münasibət də dəyişir. Əgər nə vaxtsa təbiət təsir obyekti idisə, indi artıq o fəal istismar predmetinə çevrilir. O, sadəcə olaraq insan fəaliyyəti üçün meydan deyil, emalatxanadır. Məbz Frensis Bekon onu belə adlandırmışdır. Onun alimi cəllada mənalı bənzətməsi də var. Cəllad işgəncə verməklə müttəbimi etiraf etməyə məcbur etdiyi kimi, alim də təcrübə vasitəsi ilə təbiətdən (naturadan) onun sirlərini çıxarır. Alim təbiətşünasdır, naturalistdir! Elmin əsas vəzifəsini o təbiəti fətb etməkdə və naturanı dərk etmək əsasında mədəniyyəti məqsədəuyğun şəkildə yenidən qumıaqda görür. Lakin bizim verdiyimiz mətndə təbiət emalatxanaya bənzəyinni? Qətiyyət yox! Müəllif təbiətdən zövq alır, onu seyr edir. Aneaq onun sirləri müəllif üçün qaranlıqdır. Adını tapmağa çalışdığımız filosof təbiətin sirlərini «arzuolunmayan, gözlənilməyən, öz oyununa bizi qatan», «bəmişə yeni surətlər yaradan» kimi verir. Ancaq müəllif təbiətin bu sirlərini birləşdirməyə beç başlamır. O, təbiətin sirli titrəyişini qorumağa çalışır. Bekon kimi onu aydınlaşdınnağa eəbd etmir. Deməli təbiətin mətndə verilən təsviri nə antik dövrə, nə orta əsrlərə, nə də intibab dövrünə aid deyildir. Bəlkə bu sətrlər XVIII əsrdə yaranıb? Artıq demişdik ki, təbiətin mənalı təsviri, şübbəsiz ki, elə bir vaxtda yaranmışdır ki, bu vaxt fılosofluq etmək sırf dini pərəstişdən azad idi. Məbz XVIII əsrdə Allab ideyasına münasibət dəyişmişdir, o tənqid olunmağa başlanmışdır. Filosofların 106 Yüklə 3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|